Dewis nodiadau:
Cyfieithiad:

39. Vita Sancti Dubricii (Liber Landavensis / Vespasian A. xiv)

golygwyd gan Ben Guy

Yr oedd Dyfrig yn esgob yn ne Cymru yn hanner cyntaf y chweched ganrif, yn ôl tystiolaeth Buchedd Gyntaf Samson. Yn y ddeuddegfed ganrif honnid ei fod yn ‘archesgob’ cyntaf Llandaf, ond mae hynny yn annhebyg iawn. Ysgrifennwyd y testun isod yn Llandaf er mwyn cefnogi’r honiad hwn, yn dilyn trosglwyddo creiriau Dyfrig o Ynys Enlli i Landaf yn 1120. Mae’r testun yn cynnwys De primo statu Landauensis ęcclesię (§1, gyda §§2–4), naw siarter yn cofnodi rhoddion eiddo i Ddyfrig (§§5–13), ac adroddiad o drosglwyddo ei greiriau (§§19–21). Mae’r testun wedi ei olygu o Liber Landavensis (L), gydag amrywiadau o Vespasian A. xiv (V).

[Liber Landavensis →] [Vespasian A. xiv →]

§1

De primo statu Landauensis⁠1 Landauensis L; Landauensi V. ęcclesię, et uita archiepiscopi Dvbricii.2 V adds .xviiio. kalendas Decembris.
Anno ab incarnatione Domini .clvi., Lucius, Britannorum rex, ad Eleutherium, duodecimum apostolicę sedis papam, legatos suos, scilicet Eluanum et Meduuinum, misit, implorans ut, iuxta eius ammonitionem, christianus fieret, quod ab eo impetrauit. Nam, gratias agens Deo suo, quod illa gens a primo regionis inhabitatore Bruto gentilis fuerat, tam ardenter ad fidem Christi festinabat. Consilio seniorum urbis Romę placuit eosdem legatos baptizari, et, catholica fide suscepta, ordinari, Eluanum in episcopum Meduuinum autem in doctorem. Et propter eloquentiam et scientiam quam in sacris habebant scripturis, predicatores ad Lucium in Britanniam reuersi sunt. Quorum sancta predicatione, Lucius et totius Britannię primates baptismum susceperunt. Et secundum iussum beati Eleutherii papę, ęcclesiasticum ordinem constituit,3 constituit V; constuit L. episcopos ordinauit et bene uiuendi normam docuit. Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt usque dum pelagiana heresis orta est! Ad quam confutandam, sanctus Germanus episcopus et Lupus a Gallię antistibus ad Britannos missi sunt. Sepe, tamen, ante missis legatis a Britannis ad eos, implorantibus auxilium contra tam execrabile periculum; quia prauę doctrinę hereticorum non adquiescebant, neque tamen confundere ualebant. Postquam predicti seniores pelagianam heresim extirpauerant, episcopos in pluribus locis Britannię insulę consecrauerunt. Super omnes autem Britannos dextralis partis Britannię beatum Dubricivm, summum doctorem, a rege et ab omni parrochia electum, archiepiscopum consecrauerunt. Hac dignitate ei a Germano et Lupo data, constituerunt ei episcopalem sedem, concessu Mourici regis, principum, cleri et populi, apud podum4 podum L; podium V. Lanntam,5 Lanntam L; Lantaf V. in honore sancti Petri apostoli fundatam, et cum finibus istis: a Henriu Gunua⁠6 Henriu Gunua L; Riu Gunya V (altered from Riu Gunia by the correcting scribe). usque ad Riu Finion, et a Gungleis usque ad mare, totum infra Taf et Elei, cum piscibus et coretibus suis omnibus,7 omnibus xmnibus L (o added over an erasure); omnibus V (added by the correcting scribe). et cum omni sua dignitate, et8 et L; – V. libere ab omni regali et seculari seruitio nisi tantum oratione cotidiana et ęcclesiastico seruitio pro anima illius et animabus parentum suorum, regum et principum Britannię, et omnium fidelium defunctorum, et cum isto priuilegio: sine consule, sine proconsule; sine conuentu intus nec9 nec L; et V. extra; sine expeditione; sine uigilanda regione intus nec extra; et cum libera communione totius episcopatus incolis10 incolis L; – V. in campo et in siluis, in aqua et in pascuis; et cum tota sua curia in se plenaria, libera et integra ut regia; et cum suo refugio non ad finitum tempus, sed sine termino: id est, quandiu uoluerit profugus maneat tutus sub eius asylo; et cum datis corporibus et commendatis regum totius parrochię Landauię in perpetuo. Parrochiam uero quincentas tribus sinus11 sinus L; – V. Sabrinę,12 Sabrinę L; Sabarie V. Ercic,13 Ercic L; Erting V. et Anercyc,14 Anercyc L; Anertyc V. a Mochros super ripam Guy usque ad insulam Teithi.15 Teithi L; Theithi V (altered from Theiti by the correcting scribe). Et propter sanctitatem suam et predicationem preclaram beati pastoris et regalem parentelam suam, plures ęcclesię cum suis dotibus, decimis, oblationibus, sepulturis, territoriis, et libera communione earum16 earum L; eorum V. datę sunt sibi, ęcclesię Landauię et successoribus suis omnibus a regibus et principibus totius regni dextralis Britannię, et cum predicta dignitate. Statutum est enim apostolica auctoritate istius ęcclesię priuilegium ut cum sua dignitate ab omni secularis seruitii grauamine libera in posterum maneat et quieta. Quecunque uero concessione pontificum, liberalitate principum, oblatione fidelium uel aliis iustis modis eidem pertinebunt, ei firma in posterum et integra conseruentur. Quecunque, preterea, in futurum, largiente Deo, iuste atque canonice poterit adipisci, quieta ei semper et illibata permaneant. Decretum est itaque17 Decretum est itaque V;Dexxxxxx x x L (corrected to Decretumque est by a later hand). ut nulli omnino hominum18 nulli omnino hominum L; nulli hominum omnino V. liceat predictam ęcclesiam temere perturbare, aut eius possessiones auferre uel ablatas retinere, minuere uel temerariis uexationibus fatigare, et19 et L; sed V. omnia ei cum parrochię finibus conseruentur. Siqua igitur in futurum ecclesiastica secularisue persona contra hanc temere uenire temptauerit, secundo tertioue commonita, si non satisfactione congrua emendauerit, potestatis honorisque20 honorisque V; honorisx L (que added over an erasure). sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini Redemptoris nostri Iesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtę ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem ęcclesię ita21 ita L; ista V (altered from ita by the correcting scribe). seruantibus, fiat pax Domini nostri Iesu Christi, quatinus et hic fructum bonę actionis percipiant et apud dictum iudicem premia ęternę pacis inueniant.

§2

Post hęc, surrexit rex; circuens totum territorium et portans euangelium in dorso cum clericis ferentibus cruces in manibus simul et reliquias et aspersa aqua benedicta simul cum puluere pauimenti ęcclesię in omnibus finibus territorii, perambulauit per totum. Data benedictione omnibus conseruaturis elemosinam cum omni predicta dignitate priuilegii et refugii, maledictione autem22 maledictione autem L; maledictione autem incussa V. uiolaturis in magno aut in modico, ut predictum est.

§3

Videns autem sanctus Dubricius largifluam potentum manum erga sibi commissam ęcclesiam, partitus est discipulos, mittens quosdam discipulorum suorum per ecclesias sibi datas. Et quibusdam23 quibusdam L; quasdam V. fundauit ecclesias et episcopos per dextralem Britanniam. Coadunatores24 Coadunatores L; Coadiutores V. sibi ordinatis parrochiis suis consecrauit: Danielem in episcopum Bancorensi⁠25 Bancorensi L; Bangorensi V. ciuitate, et plures alios, abbates et presbiteros, cum inferioribus ordinibus, Ildutum26 Ildutum L; Litutum V. in abbatem apud podum uocatum ab eodem Lannildut.

§4

Locus Mocrosi⁠27 Mocrosi L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe). super ripam Guy, quem priori tempore beatus uir Dubricius prius inhabitauerat, dono et concessione Mourici regis et principum datus est ecclesię Landauię et pastoribus suis in perpetuo, et, ut ille prior locus posteriori semper seruiret,28 posteriori semper seruiret L; posteriora semper seruaret V. cum omni suo territorio et omni libertate, libere ab omni regali seruitio in perpetuo.

§5

Lanncustenhinn Garth Benni in Ercicg.29 Lanncustenhinn Garth Benni in Ercicg L; – V.
Sciendum est nobis quod Peipiau30 Peipiau L; Pepiau V. rex filius Erb largitus est Mainaur Garth Benni⁠31 Garth Benni L; Garth Penni V. usque ad paludem nigrum inter siluam et campum et aquam et iaculum Constantini regis soceri32 soceri V; socri L. sui trans Guy amnem Deo et Dubricio archiepiscopo sedis Landauię et Iunapeio consobrino suo pro anima sua et pro scriptione33 scriptione L; conscriptione V. nominis sui in libro uitę, cum omni sua libertate, sine ullo censu34 censu V; sensu L. terreno et principatu, paruo et modico, nisi Deo et sancto Dubricio seruientibusque35 seruientibusque V; seruientibus L. ęcclesię Landauięin perpetuo. Tenuitque Peipiau36 Peipiau L; Pepiau V. grafium super manum Dubricii sancti ut domus orationis et penitentię atque episcopalis locus in ęternum37 ęternum L; sempiternum V. fieret episcopis Landauię. Et in testimonio, relictis ibi tribus discipulis suis, ęcclesiam illam consecrauit. De clericis testes sunt in primo Dubricius, Arguistil, Vbeluiu, Iouann,38 Iouann L; Louaun V. Iunapius,39 Iunapius L; Lunapuis V. Conuran, Goruan. De laicis, uero: Peipiau40 Peipiau L; Pepiau V. rex testis, Custenhin,41 Custenhin L; Custehin V. Guourir, Dihiruc, Condiuill, Guidgol, Clem. Quicunque custodierit hanc elemosinam Deo datam, custodiat illum Deus. Qui autem non seruauerit, destruat illum Deus.

§6

De Lanncerniu.42 De Lanncerniu L; – V.
Notum sit omnibus christianis quod Peipiau43 Peipiau L; Pepiau V. rex dedit Lanncerniu⁠44 Lanncerniu L; Lancernui V. cum uncia agri Deo et Dubricio et ecclesię Landauię et omnibus sibi seruituris, cum omni sua libertate, sine ullo censu ulli homini terreno nisi Dubricio sancto et sibi succedentibus in episcopali sede Landauię in perpetuo. Finis eius: o’r nant dy licat Nant yr Eguic. O45 O L; O’r V. Nant ir Eguic, cehit46 cehit L; cehut V. i nant di’r Heithtir⁠47 Heithtir L; Eithtir V. Rud, in i perued. Ir coit behit pan a’n ir Hal Melen, yn hiaun behet pan cuid in Lost ir Inis. O Lost ir Inis hit bronn ir alt. Testes sunt Elgistil,48 Elgistil L; Elgisti V. Iunabui, Cenguarui, Merchuit. De laicis, uero: Peipiau49 Peipiau L; Pepiau V. rex, Collbiu, Centiuit. Seruaturis fiat benedictio, violaturis autem excommunicatio. Amen.

§7

De Lanniunabui.50 De Lanniunabui L; – V.
Rex Peipiau,51 Peipiau L; Pepiau V. humili corde, contritus et suorum facinorum memor, suam uitam uertens in melius, pro commertio regni cęlestis podum Iunabui cum uncia agri dedit Dubricio sancto et sibi succedentibus in ecclesia52 ecclesia L; ecclesiam V. Landauię, cum omni sua libertate, sine ullo censu homini terreno nisi sancto Dubricio et ecclesię Landauię. Finis autem huius agri est: o’r53 o’r L; o V. rit di uch i lan di’r guoiret54 guoiret L; guoriet V. huch ir guduit, di’r bronn ir alt, recte trus ir cecg usque dum descendit guar ir henn rit issid ar i frut, in ir coit maur. Per siluam recte di guartham Campull. O’r55 O’r L; O V. Campull recte usque Guy. De clericis testes sunt Arguistil, Iunabui presbiter, Cinguarui, Cimmerred,56 Cimmerred L; Cimerred V. Iudnou, Elharnn.57 Elharnn L; Elharrir V. De laicis: Peipiau58 Peipiau L; Pepiau V. testis, Cinuin,59 Cinuin L; Cinnuin V. Colt,60 Colt L; Clot V. Arcon,61 Arcon L; Arcom V. Guobrir, Guodcon,62 Guodcon L; – V. Cintimit, Cingint.63 Cingint L; Cinguit V. Fiat pax seruaturis,64 seruaturis L; seruantibus V. violaturis autem maledictio. Amen.

§8

De Cvm Barrvc.65 De Cvm Barrvc L; – V.
Sciant omnes quod duo filii Pepiav,66 Pepiav L; Peipiau V. Cinuin uidelicet et Guidci, dederunt tres uncias agri Cum Barruc sancto Dubricio et omnibus sibi succedentibus in ęcclesia Landauię in perpetuo, cum omni libertate, sine ullo censu homini terreno nisi sancto Dubricio et suę familię et suis sequacibus,67 sequacibus L; sequacibus successoribus V. et cum omni communione data circumcirca in campo et in aquis, in silua et in pascuis. Finis huius agri est: a ualle usque ad lech: longitudo. Latitudo: de lech usque ad68 lech: longitudo. Latitudo: de lech usque ad L; – V (homeoteleuton). Petram Crita. Testes super hoc pactum de clericis: Arguistil, Iunabui, Cinguarui,69 Cinguarui L; Cinguarrn V. Elheiarun, Cimmareia.70 Cimmareia L; Cunmareia V. De laicis testes:71 laicis testes L; laicis uero V. Guoidci72 Guoidci L; Guidci V. et Cinuin, Collbiu, et Arcon. Qui in sacrato isto peccauerint execrentur.73 execrentur L; exequentur maledictionem V.

§9

De Lannbocha.74 De Lannbocha L; – V.
Sciendum est nobis quod dederunt Britcon et Iliuc Lannmocha pro animabus suis, cum omni sua libertate in campo et in silua, in pascuis et in aquis, Deo et sancto Petro75 Petro V; xetro L (P added over an erasure). apostolo et archiepiscopo Dubricio76 archiepiscopo Dubricio L; Dubricio archiepiscopo V. archimonasterii77 archimonasterii L; monasterii V. Landauie et suis omnibus78 suis omnibus L; omnibus suis V. successoribus in perpetuo, uerbo et consensu Mourici regis simul cum dono filiorum Guoleiduc, Caratauc uidelicet79 uidelicet L; siliset V. et Cincu, sine principatu et potestate alicuius super eam nisi episcoporum Landauię. Quicunque ab ecclesia Landauię et a pastoribus eius eam80 eam L; ista V. separauerit, perpetuo anathemate feriatur. Finis istius podi est: de fossa ad Castell Merych.81 Merych L; Meyrch V. Exhinc tendit ad uallem Lembi,82 Lembi L; Lenbi V. usque ad uallem Cilcirch.83 Cilcirch L; Cilcirc V. Recte tendit in longitudinem uallis usque ad Baudur. Deinde in longitudine uallis Eclin usque ad caput siluę. Deinde medium siluę usque ad caput Nant⁠84 Nant Nan VL. The doublet at LL 172 reads Nant. Pedecon, et in hit di’r Tnou Guinn , usque ad uadum⁠85 Uadum Uadem L; Uallem V. The doublet at LL 172 reads Uadum. See Coe 2002: 856–7. rufum.86 rufum L; rufini V. Sata Tinnuhuc di’r auallen.87 di’r auallen L; dira uallem V. Hendreb Iouoniu . Deinde exit88 exit L; exiit V. ad rubum saliculum et descendit89 descendit L; destendit V. in primam fossam ubi inceptus est finis agri istius podii.⁠90 finis agri istius podii L; finis podii V. Testes sunt de clericis Num, Simon, Sciblon, Araun, Blainrit, Iudon, Ioubiu,91 Ioubiu L; Iobiu V. Guoren, Cinguan et multi alii testes qui hic non nominantur. De laicis: Britcon92 Britcon V; Britton L. et Iluic, Gloiu,93 Gloiu L; Gloui V. Biuonui, Lilli, Cimuireg.94 Cimuireg L; Cimurget V. Coram illis omnibus posuerunt hanc dotem super quattuor euangelia in perpetuo, sine herede nisi ecclesia Landauię, et benedicentes95 benedicentes L; benedictiones V. omnes uno ore omnibus seruaturis hanc elemosinam, maledicentes autem communiter his qui istud podum cum sua tellure et finibus istis ab ecclesia Landauia⁠96 Landauia L; Landauie V. separauerint, donec ad emendationem uenerint. Amen.

§10

De Cil Hal.97 De Cil Hal L; – V.
Videns Erb, rex Guenti et Ercic, quod caduca esset ambitio huius mundi et potestas, accepit unam tellurem de propria sua hereditate nomine Cil Hal et Dubritio archiepiscopo archimonasterii Landauię et suis successoribus cum deuotione dedit, cum omni sua libertate et comunione in campo et in pascuis, in silua et in aquis, sine ullo herede nisi in uoluntate98 in uoluntate V; in uoluntate in uoluntate L (the first in uoluntate has been struck through by a later hand). episcopi Landauie et potestate, sine ullo censu ulli homini terreno, magno uel modico. Rex predictus misit manum super quattuor euangelia tenente beato Dubricio cum predicta tellure (finis illius: a palude magno usque ad Arganhell), benedicens posteris suis qui seruauerint istam donationem; qui autem uiolauerint et ab ecclesia Landauię separauerint, maledicentur et in ignem ęternum mittentur. De clericis testes sunt archiepiscopus Dubricius, Elhearn, Iudner,99 Iudner L; Uidner V. Guordocui,100 Guordocui L; Guoidocui V. Guernabui. De laicis, uero: rex Erb, Pepiau, Gurtauan,101 Gurtauan L; Guitauan V. Mabon, Condiuill.

§11

Tir Conloc.102 Tir Conloc L; – V.
Confirmans scripturam dicentem ‘Date, et dabitur uobis’, rex Pepiau103 Pepiau L; Pepiauc V. filius Erb dedit pro salute animę suę et pro remuneratione futuri premii quattuor uncias agri Conloc, super ripam Gui infra insulam Ebrdil⁠104 Ebrdil L; Ebredil V. usque Cum Barruc yn isstrat⁠105 isstrat L; isstarat V. Dour , sine ullo censu homini terreno nisi archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio106 archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio V; xxxxx xxxxxxxxxx Landauię archiepiscopo Dubricio L. et suis successoribus in perpetuo. De clericis testes sunt Dubricius archiepiscopus, Arguistil,107 Arguistil L; Argustil V. Uuelbiu, Iouan, Iunapius, Conuran,108 Conuran L; Connuran V. Guruan. De laicis, uero: Pepiau et filii109 filii L; filius V. eius Cinust et Guidci, et heredes Conloc, Congual et multi alii de melioribus totius regni. Qui in hoc110 hoc L; – V. dono sacrilegium fecerint execrentur. Amen.111 Amen L; – V.

§12

Porth Tvlon.112 Porth Tvlon L; – V.
Regnante Merchguino filio Gliuis, immolauit Guorduc filiam suam Dulon113 Dulon L; Dolom V. uirginem archiepiscopo Dubricio Landauensis ecclesię, quam consecrauit monialem, datis sibi quattuor modiis agri in sempiterna consecratione, sine ullo censu homini114 homini V; homni L. terreno nisi Deo et archiepiscopo Landauię, et cum omni dignitate sua et libertate et communione tota regionis Guhiri in campo et in115 in L; – V. siluis, in aqua et in116 in L; – V. pascuis. Testante archiepiscopo Dubricio et presente cum clericis suis Vbeluiuo, Merchguino, Cuelino. De laicis, uero: Merchguinus117 Merchguinus L; Merguinus V. rex, Matauc, Garu, Lugobi,118 Lugobi L; – V. Luuaet et alii innumerabiles testes sunt. Facta maledictione ab omni ore et excommunicatione omnibus his quicunque illam terram ab ecclesia Landauię et a pastoribus illius119 LV add ab illo. in futuro separauerint.120 separauerint L; separauerit V. Amen. Data autem121 autem L; – V. benedictione seruaturis.

§13

De Penn Alvn.122 De Penn Alvn L; – V.
Noe filius Arthur, implens apostolici mandatum dicentis ‘Date et dabitur uobis’, et alibi dicitur ‘Manus porrigens non erit indigens’, dedit pro commercio regni cęlestis in primo tempore terram Pennalun cum suo territorio, sine ullo censu homini terreno nisi Deo et archiepiscopo Dubricio et Landauię, in honore sancti Petri fundatę, et omnibus sibi succedentibus; et Lannmaur super ripam Tyui cum duobus territoriis suis, ubi conuersatus est Teiliaus,123 Teiliaus L; Teliauus V. alumnus sancti Dubricii et discipulus; et territorium aquilentium super ripam124 ripam L; – V. Tam fluminis. Mittens Noe manum super quatuor euangelia et commendans in manu archiepiscopi Dubricii hanc elemosinam in perpetuo, cum omni refugio suo, et cum omni libertate sua in campo et in siluis, in aqua et in pascuis, sub perpetuo anathemate quicunque ab illa die inantea125 inantea L; et deinceps V. separaret ab ecclesia Landauię terras predictas, et cum sua dignitate. Amen. De laicis Noe solus testis est, cum innumerabili copia hominum. De clericis, uero:126 uero L; autem V. archiepiscopus Dubricius, Arguistil, Ubelbiu,127 Ubelbiu L; Vbelui V. Iouann,128 Iouann L; Iohann V. Iunabui, Conbran, Guoruan,129 Guoruan L; Goruan V. Elhearn, Iudnou, Gurdocui,130 Elhearn, Iudnou, Gurdocui L; – V. Guernabui. Fiat pax in diebus suis et habundantia rerum firmaturis donum; et filii eorum orphani et uxores eorum uiduę uiolaturis istud Deo comendatum. Amen. Finis territorii ecclesię aquilensium: mal i duc Guern i Duon in Taf . Trans i131 i L; – V. minid in hiaun i penn Nant Eilon. Nant Eilon ni hit di Cehir. O Cehir⁠132 Cehir L; Cheir V. i uinid di Nant Bach Latron. Mal i duc Nant Bach Latron⁠133 Mal i duc Nant Bach Latron L; – V (homeoteleuton). i uinid, in traus di girchu blain Nant Duuin. Mal i duc Nant Duuin di Taf. O aper Nant Duuin mal i duc Taf di’r guairet di aper134 uin. Mal i duc Nant Duuin di Taf. O aper Nant Duuin mal i duc Taf di’r guairet di aper L; – V. Guern i Duon ubi incepit. Finis territorii Lannteiliau⁠135 Lannteiliau L; Lanteliau V. Maur: y Finnaun⁠136 Finnaun L; Finauon V. i Da ypenn y137 y L; – E. Glaspull ar Tyui, a’r penn arall nir Hytyr⁠138 Hytyr L; Hitir V. Melin. O’r Hytyr⁠139 Hytyr L; Thir V (altered from Tir by the main scribe). Melin hit yn Euyrdil. Euirdil ni hit bet in Dubleis.⁠140 Dubleis L; Dugleis V. O Dugleis hit i cimer. Y cimer ynn iaun141 iaun L; iaunt V. bet iNant Luit.142 iNant Luit L; Nan Liut V. O Nant Luit i143 i L; hi V. Cecyn Meryrc. O Cecin Meirch⁠144 Meirch L; Meircht V. ni hit bet iCruc Petill Bechan. Odina hit ir Hebaucmein. O’r Hebaucmein yn Dugleis Bisgueiliauc.⁠145 Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V. O Dugleis Bisgueiliauc⁠146 Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V. bet Nant ir Eilin. O147 O L; O’r V. Nant ir Eilin bet iChruc Cust. O148 O L; O’r V. Cruc Cust i Cruc Corncam.149 Corncam L; Corcam V. Odina bet imblain Isceuiauc.150 Isceuiauc L; Ischeuiauc V. Isceuiauc⁠151 Isceuiauc L; Ischeuiauc V. ni hit bet ar Ueithini,152 Ueithini L; uentium V. in iaun153 iaun L; aun V. i’r Hen⁠154 Hen L; En V. Alt. Odina i Cil ir Adar, i Licat Tauern, in iaun i Bistill⁠155 Bistill L; Lustill V. Deui, ni hit bet iGueith⁠156 iGueith L; iGueit V. Tineuur. O157 O L; O’r V. Gueith⁠158 Gueith L; Gueit V. Tineuur di’r guaret159 guaret V; gairet L. bet in Letuer Cell ar Tyui .

§14

Qvidam160 Before this section V adds Incipit vita sancti Dubritii archiepiscopi urbis legionum .xviii. kalendas decembris. rex fuit Ercychi regionis Pepiau nomine, ‘clauorauc’ uocatus161 uocatus L; uocitatus V. Britannice, Latine uero ‘spumosus’, qui super inimicos suos iuit in expeditionem.162 expeditionem L; expeditione V. Et inde rediens, precepit filię suę Ebrdil163 Ebrdil L; Eurdil V. ut ablueret sibi caput. Quod cum conaretur, percepit ex ipsius grauitate fuisse pregnantem. Vnde rex, iratus, iussit illam includi in utre quodam et precipitari in fluuium, ut quocunque sors uoluisset deferetur. Quod econtrario euenit; nam quotiens ponebatur in flumine, totiens, administrante Deo, impellebatur ad ripam. Inde pater, indignans, quam164 quam L; quod illam V. non potuit submergere fluctibus, destinauit igne comburi. Preparatur itaque rogus, in quem filia uiua intruditur. Mane autem facto, missis legatis a patre scitum siquid ossium165 ossium L; ossuum V. natę residuum foret inuenerunt eam166 inuenerunt eam V; – L (a later hand inserted eam inuenerunt). tenentem filium in gremio quem pepererat ad saxum. Quod ibidem positum est in testimonium mirę natiuitatis pueri.167 tenentem filium in gremio quem pepererat ad saxum, quod ibidem positum est in testimonium mirę natiuitatis pueri L; in columen filiumque quem in medio pire pepererat iuxta saxum, quod ibidem in testimonium natiuitatis pueri positum est, in gremio tenentem V. V adds uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesis. Locus autem a uulgo Matle apellatus est, eo quod in eo natus fuisset beatus homo. Hoc audito a patre, iussit adduci filiam cum filio. Et postquam ad eum peruenerunt, materno168 materno L; paterno V (altered from materno by the main scribe). affectu, ut solet fieri, amplexatus est, et, eum deosculans, ex instabilitate infantię, faciem aui169 aui L; suam V. palpitabat170 palpitabat L; palpabat V. et os. Nec sine diuino nutu, nam ex contactu manuum infantis ab incurabili morbo quo laborabat curatus est. Spumam enim ab ore incessanter emittebat, quam duo clientes sine alicuius horę interuallo uix extergere poterant171 poterant L; potuerant V. manutergiis. Qui postquam se curatum tactu infantis cognouit, gauisus est nimium, ut aliquis positus in naufragio cum peruenerit ad portum; et172 et L; et qui V. in primo ut leo rugiens, postea uersus est in agnum, et super omnes natos et nepotes cepit diligere infantem. Et de loco illo Matle (scilicet mat, ‘bonum’; le, ‘locus’; inde Matle, hoc est ‘bonus locus’), fecit illum hereditarium, cum tota insula sumpto sibi nomine a matre Eurdil (id est Inis Ebrdil⁠173 Inis Ebrdil L; mis erbdil V.), que ab aliis uocatur Mais Mail Lochou.

§15

Et ab illa hora creuit in ętate, et in tempore scientię missus ad studium litterarum, hilaris cum magna deuotione. Et quamuis puer ętate, uir maturus statim cum magna prudentia et scientię eloquentia. Et postquam uir effectus est corpore, ętate et sapientia,⁠174 ętate et sapientia L; scientia et etate V. creuit illius fama cum utriusque legis, noui et ueteris, peritia per totam175 totam L; tota V. Britanniam, ita quod ex omni parte totius Britannię scolares ueniebant; non tantum rudes, sed etiam uiri sapientes et doctores ad eum studendi causa confluebant. In primis sanctus Teiliaus,176 Teiliaus L; Teliauus V. Samson discipulus suus, Vbeluius,177 Vbeluius L; Vbeliuus V. Merchguinus,178 Merchguinus L; Merchiguinus V. Elguoredus, Gunuinus, Congual, Arthbodu,179 Arthbodu L; Artbodv V. Congur, Arguistil, Iunabui,180 Iunabui L; Iunabiu V. Conbran, Guoruan,181 Guoruan L; Goruan V. Elheharn, Iudnou, Guordocui,182 Guordocui L; Curdocui V. Guernabui,⁠183 Guernabui L; Guernabiu V. Iouan,184 Guernabui, Iouan L; – V. Aidan, Cinuarch. Et cum his mille clericos per septem annos continuos185 continuos L; continuo V. in podo Hennlann⁠186 Hennlann L; Hentlan V. super ripam Gui in studio litterarum diuinę sapientię et humanę retenuit,187 retenuit retinuit LV (altered in both from retenuit). exemplum eis prebens in semetipso religiosę uitę et caritatis perfectę. Et per aliud spatium in natiuitatis suę solio,188 solio LV (altered in both to solo). hoc189 hoc L; id V. est Inis Ebrdil⁠190 Inis Ebrdil L; miserbdil V., eligens locum unum, in angulo illius insulę opportunum silua191 silua L; siluis V. et piscibus super ripam Gui, cum suis innumerabilibus discipulis mansit per plures annos regendo studium, nomen loco imponens Mochros (moch,192 moch L; moc V. id est ‘porci’; ros, hoc est ‘locus’; Mochros⁠193 Mochros L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe). Britannico sermone ‘locus porcorum’ interpretatur). Merito ‘locus porcorum’, quia precedente194 precedente L; precedenti V. nocte apparuit ei angelus, per somnium195 somnium L; sompnum V. dicens ei, ‘locum quem196 quem L; – V. proposuisti et elegisti, in crastino uide ut circuas⁠197 uide ut circuas L; uade et circue V (circue altered from circuas by the correcting scribe). per totum, et ubicunque inueneris suem albi coloris cubantem cum suis porcellis, ibi funda et conde in nomine Sanctę Trinitatis habitaculum simul et oraculum.’198 oraculum L; oratorium V. Homo Dei,199 Homo Dei L; Homo Dei Dubritius V (Dubritius added by the correcting scribe). excitatus a somno, memor angelici precepti ut solito, statim locum cum suis discipulis circuiuit. Et ut uox angelica ei promiserat, sus albi coloris cum suis porcellis de loco isto200 isto L; eodem V. ante illos prosiluit, et ibi profecto oraculum simul et habitaculum fundauit et circumscripsit. Et ibi per plures annos regulariter uixit, predicans et docens clerum et populum, radiante eius doctrina per totam Britanniam ut lucerna super candelabrum; sine aliqua praui dogmatis macula, sinceram fidem tota gens Britannica conseruauit.

§16

Cum beatus uir clareret in doctrina, largita sibi nobili201 nobili L; nobilitate V. parentela simul et patenti202 patenti L; potenti V (added by the correcting scribe). facundia, creuit in patria eius uirtus, creuit203 in patria eius uirtus, creuit L; – V (homeoteleuton). populo paradisi introitus. Cum labor crescebat in corpore, plus gaudebat pro tanto onere, expectans retributionem in atrio cęlestis patrię. Sanabantur egroti eius manus impositione; curabantur a multiplici egrotatione, et ut quiddam de multis enarrem. Uir beatę memorię Dubricius uisitauit locum beati Ilduti tempore quadragesimali, ut quę emendanda204 emendanda V; emendauda L. corrigeret, seruanda consolidaret. Ibidem enim multi conuersabantur sanctissimi uiri, multi quodam liuore decepti, inter quos frater Samson morabatur, filius Amon. Qui meruit, ab eodem predicto patre die suę ordinationis apud sedem episcopalem, diaconatus primo, presbiteratus secundo, pontificatus tertio, ut alba columba in capite suo descenderet, quę uisa fuit a beato archiepiscopo et ab abbate Ilduto205 Ilduto L; Iltuto V (altered from Iltudo by the correcting scribe). spatio ordinationis suę.206 spatio ordinationis suę L; ordinationis sue spacio V. Domus beati Ilduti207 Ilduti L; Iltuti V. diuisa inter fratres, diuisęque res ęcclesiasticę prout unicuique opus erat, diuisaque ministeria208 ministeria V; misteria L (corrected by a later hand). fratribus. Obedientia quidem cellarii concessa est a prelatoribus suis beato Samsoni, qui die ac nocte ad sufficientiam seruiebat clero, uerumetiam209 uerumetiam L; ueruntamen V. placebat communi populo. Quadam die, cum omnia pocula erogauerat hospitibus, euacuatis cellarii uasis omnibus et ob tantam lętitiam aduentus domini Dubricii et familię suę, propalatum est cuidam inuidenti210 inuidenti L; per inuidiam V. quod cellarius funditus deuastauerat potus.211 quod cellarius funditus deuastauerat potus L; Samsonem cellerarium funditus consumpsisse potus V. Nam ipse idem212 idem L; idem ante V. potitus fuerat eadem213 eadem L; in eadem V. obedientia, et, ablata sibi, inuidebat fratri Samsoni pro sua manu largiflua. Audita214 audita V; audito L. sibi215 sibi L; Samson V. congregationis murmuratione, uenit ad sanctum Dubricium, erubescens pro tanto murmure, denuntians omnia ordine, dicens, ‘O pater sancte! O flos patrię, michi succurre!’ Audita prece, sanctus Dubricius precatus est216 est V; – L. Deum ut de angustia quam Samson patiebatur eum liberaret. Et instigatus paterno pectore, intrauit cellarium comite Samsone, et ut dicitur, ‘Mirabilis Deus in sanctis suis’. Mira relatione, eleuauit manum217 Mira relatione, eleuauit manum L; Mirum relatu, eleuata manu, beatus presul V. cum imposita benedictione; et data illa,218 et data illa L; – V. statim ex integro superhabundant uasa, ueluti eadem hora fuissent liquoribus ex solito impleta, et euacuato liuore inuidię, sunt reintegrata, et quę tributa sunt largiendo redacta sunt precibus219 precibus L; – V. remunerando.

§17

Confugientibus populis ex solito ad beatum uirum Dubricium et recuperantibus sanitatem animarum et corporum, aduenit quidam potens uir regali prosapia procreatus, Guidgentiuai,220 Guidgentiuai L; Guidguetiuai V. orans et flexis genibus ut filiam suam Arganhell nomine,221 nomine V; xxe L (corrected to nomine by a later hand). captam a demonio, liberaret. Quę in tantum uexabatur quod uix funibus cum ligatis manibus poterat retineri quin mergeretur flumine, quin comburetur igne, quin consumeret omnia sibi adherentia dentibus.222 dentibus L; dente V. O quam clarum Deo seruire, qui cuncta tenet in suo moderamine et refrenat ad suum uelle! Audita prece prius, pater orauit ad Dominum, et, effusis lacrimis, procidens in terram, deprecatus est Deum ut intercessione beati Petri, apostolorum principis omniumque sanctorum, succurreret languenti. Quę, in proximo presentia patris sui et parentum suorum, ruptis funibus, sine macula euacuato maligno spiritu, cum recuperata sanitate et plenaria scientia, recepit ex integro pristinam sanitatem, et in omnibus melioratam. Quę statim recognouit suam fragilitatem. Inflata Sancto Spiritu, postposuit seculum et, seruato223 seruato L; seruata V. pudore uirginitatis permanens sub refugio sancti uiri, uitam duxit in melius et finiuit.

§18

Videns beatus uir uitam suam non sufficientem sibi ipsi et populo, infirmitatibus quibusdam et senio fatigatus, laboriosum opus episcopii224 episcopii L; episcopi V. dereliquit et heremitalem uitam cum pluribus sanctis uiris et discipulis suis, labore manuum suarum uiuentibus, in insula Enli multis annis solitarie uixit. Et uitam gloriose finiuit. Quę more Britannico uocatur et antiquitus et in prouerbio Roma Britannię,225 Britannię L; Brittannice V. propter longinquitatem et periculosum transitum maris (in extremitate regni sita), et propter sanctitatem loci et honestatem: sanctitatem226 sanctitatem L; – V. cum .xx. milia sanctorum ibi227 ibi L; inibi V. iaceant, corpora confessorum tamquam martirum;228 confessorum tamquam martirum L; tam confessorum quam martirum V. honestatem229 honestatem L; Ixxxxxxxxxx V (Illa quidem insula inserted by a later hand). cum sit circundata undique mari, et eminenti promuntorio orientali plaga, occidentali uero plana et fertili gleba, humida fonte dulcifluo et partim maritima, et delfinis copiosa; quę omni caret serpente et omni rana, et in qua nullus fratrum in ea conuersantium iunior quidem morte preoccupatur cum senior superstet230 senior superstet L; superest V. hac presenti uita.

§19

Et quoniam uenerabantur indigenę231 indigenę L; digne V. corporaliter et habebant, et patrem eundem superstites232 superstites L; superstitem V. apud Deum interpellant233 interpellant L; interpellantem V. intercessorem et apud omnes sanctos234 omnes sanctos V; omnium sanctorum L. illius insulę, et totius patrię defensorem. Pauca miracula quidem de multis scripto commendata sunt, quippe cum fuerint aut ignibus hostium exusta aut exilii ciuium classe longius deportata. Quod235 Quod V; Quo L (corrected to Quod by another hand). uero postmodum inuestigatum est et adquisitum monimentis seniorum et antiquissimis scriptis litterarum. Quo loco sepultus est infra sepulturam sanctorum uirorum Enli, quoue situ firmiter humatus est.236 quoue situ firmiter humatus est L; quoue sit V. Et237 Et L; Inde postea translatus est et V. a quo et qualiter quorumque principum tempore (apostolici imperatoris, archiepiscopi Cantuariensis, episcopi Bancornensis⁠238 Cantuariensis, episcopi Bancornensis L; – V.) inde ad Landauiam translatus est239 translatus est L; aduectus V. scripto et memorię commendamus.240 commendamus L; commendauimus V.

§20

Tempore Calixti papę, Henrici241 Henrici L; et Henrici V. romanorum imperatoris, Radulfi Cantuariensis archiepiscopi, Henrici agglorum regis, Dauid Bancorensis⁠242 Bancorensis L; Bangorensis V. episcopi, Vrbani Landauensis episcopi. Sexcentesimo duodecimo anno incarnationis Dominicę, sanctus Dubricius, Landauensis ęcclesię episcopus, octaua decima243 octaua decima L; octauo decimo V. kalendis244 kalendis L; kalendas V. decembris migrauit ad Dominum. Millesimo uero centesimo uigesimo (bissextilique245 bissextilique L; bisextili V.) anno, nonis mai et in .vi. feria, translatus est ab insula Enli et ab Vrbano, eiusdem ęcclesię episcopo, uerbo et consensu246 consensu L; concessu V (glossed uel precepto by the correcting hand). Radulfi, Cantuariensis ecclesię metropolitani,247 Cantuariensis ecclesię metropolitani L; Cantuariensis archiepiscopi et metropolitani V. et assensu Dauid, Bancorensis⁠248 Bancorensis L; Bangorensis V. ecclesię pontificis, et in presentia simul Grifidi, regis Guenedocię,249 Guenedocię L; Guinedotie V. et totius cleri et populi250 cleri et populi L; populi et cleri V. collaudatione.251 collaudatione L; collaudatione V (glossed uel assensu by the correcting hand). Et252 Et L; – V. decima kalendis253 kalendis L; kalendas V. iunii mensis die dominica receptus est in suam ecclesiam Landauiam, cum processione facta preuia sancta cruce cum reliquiarum copia. Et in cuius aduentu, fit pluuia copiosa multum populo necessaria. Nam non pluerat octo septimanas aut eo254 aut eo L; et adeo V. amplius255 amplius L; amplius ante V. per totam parrochiam Gulatmorcanensem,256 Gulatmorcanensem L; Gulatmorganensem V. nec etiam257 etiam L; – V. stillauerat gutta. Quarta258 Quarta L; Quarta etiam V. nonis eiusdem mensis, et in quarta feria, idem predictus episcopus, uir bonę memorię, et259 et L; – V. post laborem et pre tanto sibi et ecclesię suę gaudio adepto pro tanto patrono, et260 et L; – V. facto ieiunio et oratione facta,261 facta L; finita V. aduocauit canonicos suos, fratrem scilicet262 scilicet V; – L. Esni, decanum eiusdem ecclesię et uirum castimonię et summę prudentię, capellanumque suum Isaac nomine, uirum magnę astutię et ualentię. Et appositis ad terram263 ad terram L; solo V. sacris reliquiis beati Dubricii et locatis ad unum, ut264 ut L; – V. preparentur265 preparentur L; preparentur pro tanto itinere V. et, separato puluere, aqua lauarentur pro tanto itinere, et missis propriis suis manibus, ad reuerentiam tanti thesauri et toti266 toti L; tocius V. patrię, in tria baccinia ante altare Petri apostoli et sanctorum confessorum Dubricii, Teiliaui,267 Teiliaui L; Teliaui V. Oudocei,268 Oudocei L; Odocei V. statim tactu sacrarum reliquiarum269 tactu sacrarum reliquiarum L; in tinctis sacris reliquiis V. ebulliuit aqua undique miro modo,270 modo V; – L. ac ueluti misso271 misso L; immisso V. grandi, calido et rubeo lapide. Non tantum pro ebullione272 ebullione L; ebullicione V. multimoda per totum baccinium mirabantur stupefacti, uerum etiam273 etiam L; et V. tantam aquam nimium calefactam sentiebant. Nec parua hora aut spatio momenti, sed etiam quandiu274 etiam quandiu L; tam etiam diu V. alternatim mouebantur ab illis communiter in aqua, tandiu275 tandiu L; quamdiu V. usque ad finem ablutionis, crescebat calor in aqua. Non tantum uisu et tactu276 uisu et tactu V; uisus et tactus L. sentiebant miraculum, immo auditus,277 auditu V; auditus L. audientes caloris et humidi sonitum et tumultum. His uisis, auditis278 uisis, auditis L; uisis et auditis V. et tactis, ut est ‘Mirabilis Deus in sanctis suis’, accepit episcopus unum os de brachio, et, tractans279 tractans L; – V. pre nimio gaudio, remisit in aquam. Et missum ad fundum aquę, mouit se in fundo per spatium,280 per spatium L; – V. nullo se mouente nisi diuino tutamine per nimiam281 nimiam L; unam V. horam. Quod cum uidisset solus in primis, aduocauit decanum sibi adherentem ut uideret ossis et aquę motionem, simul et capellanum, et referunt grates Deo ut in ore duorum aut trium fit282 fit L; stet V. omne testimonium pro tanto miraculo. Quibus uisis, ad laudem et exaltationem ęcclesię Dei positę sunt reliquię sancti Dubricii in tumbam ad hoc aptam, et in antiquo monasterio ante sanctę Marię altare, uersus aquilonalem plagam.283 plagam L; plagam V (altered from partem by the correcting scribe).

§21

Et predictus antistes, uir bonę memorię, uidens loci paruitatem, in longitudine284 longitudine L; longitudinem V. .xxviii. pedum, in latitudine285 latitudine L; latitudinem V. .xv., altitudine .xx., et cum duabus alis,286 alis L; aliis V. ex utraque parte, ad modum paruę quantitatis et altitudinis, et cum porticu .xii.287 .xii. L; .xv. V. pedum longitudinis et latitudinis rotundę molis, consilio Radulfi Cantuariensis ęcclesię archiepiscopi et totius cleri et populi eiusdem, cepit monasterium maius construi in honore Petri apostoli et sanctorum confessorum Dubricii, Teiliaui,288 Teiliaui L; Teliaui V. Oudocei,289 Oudocei L; Odocei V. millesimo, centesimo, uigesimo anno, .xviii. kalendas maii mensis et in quarta feria passionis,290 passionis L; – V (added by a later hand). et291 Et L; – V. acceptis sibi et292 et L; – V. ęcclesię sue his293 his L; – V. litteris domini archiepiscopi, cum data benedictione et perdonatione294 perdonatione L; donatione V. omnibus auxiliaturis295 auxiliaturis L; auxiliantibus V. inceptum opus.296 V adds valete.

§1

Ynghylch amgylchiadau cynharaf eglwys Llandaf, a Buchedd Archesgob Dyfrig.
Yn y flwyddyn o ymgnawdoliad yr Arglwydd 156, anfonodd Lucius, brenin y Brythoniaid, ei lysgenhadon, sef Eluanus a Meduuinus,1 Eluanum et Meduuinum (Eluanus a Meduuinus) Awgrymwyd bod Meduuinus wedi ei enwi ar ôl Sant Medwy, eponym Llanfedwy, ger Rhydri yn nwyrain Morgannwg (LWS 60, n. 10). Mae tarddiad Eluanus yn anhysbys. Yn rhyfedd, er i Sieffre o Fynwy roi dau enw gwahanol i’r llysgenhadon a anfonwyd gan Lucius, ceir cysylltiad hefyd rhwng eu henwau nhw a Llandaf: Faganus, yn debyg i Ffagan Sain Ffagan, y plwyf sy’n ffinio plwyf Llandaf, a Duuianus, yn debyg i Dyfan Merthyr Dyfan yn y Barri, ychydig i’r de-orllewin o Landaf (GMon iv.72.407). Rhoddir enwau tebyg i lysgenhadon Lucius (Phaganus a Deruuianus) mewn adrannau amrywiol o De antiquitate ecclesiae Glastoniensis⁠, testun a ysgrifennwyd yn wreiddiol gan William o Fambri rhwng 1129 a 1139 cyn ei ddatblygu gan fynachod Abaty Ynys Wydrin. Fodd bynnag, ceir anghytundeb ynghylch tarddiad yr enwau; a oeddent yn rhan o destun gwreiddiol William ac felly yn annibynnol o waith Sieffre (Tatlock 1950: 230–4) ynteu’n ychwanegiadau hwyrach gan fynachod Ynys Wydrin yn defnyddio gwaith Sieffre (Scott 1981: 27, 187). Os y senario cyntaf, mae’n bosib mai dogfen goll, tebyg i’r ddogfen bresennol ac yn deillio o Landaf, oedd ffynhonnell wreiddiol Sieffre a William. Am gysylltiadau geiriol posib rhwng y gwahanol destunau, gweler Brooke 1986: 48–9. at Eleutherius, deuddegfed pab yr esgobaeth sanctaidd, yn ymbil ei wneud, yn unol â’i gyngor, yn Gristion, fel y gofynnodd iddo.2 Cymerwyd y stori (heblaw am enwau’r ddau lysgennad) o Hanes Eglwysig Beda (HE i.4). Yn rhoi diolch i Dduw, brysiai Lucius mor frwd tuag at ffydd Crist oherwydd roedd y bobl hynny wedi bod yn baganiaid ers amser Brutus, preswylydd cyntaf yr ardal.3 quod illa gens a primo regionis inhabitatore Bruto gentilis fuerat (oherwydd roedd y bobl hynny wedi bod yn baganiaid ers amser Brutus, preswylydd cyntaf yr ardal) Cyfeiriad at Historia Brittonum, sy’n cynnig amrywiol adroddiadau ynghylch Brutus: e.e. HB §7: Brittania insula a quodam Bruto, consule Romano, dicta (Enwyd ynys Prydain ar ôl Brutus, cwnsler Rhufeinig); HB §10: Et postea ad istam pervenit insulam, quae a nomine suo accepit nomen, id est Brittaniam, et implevit eam cum suo genere (Ac wedi hynny daeth ef [Britto] draw i’r ynys hon, a gymerodd ei henw o’i enw ef, hynny yw Prydain, ac fe’i llenwodd â’i bobl); HB §18: Qui incolae in primo fuerunt Brittanniae? Brittones a Bruto(Pwy oedd trigolion cyntaf Prydain? Y Brythoniaid o Brutus). Bodlonodd cyngor o hynafgwyr dinas Rhufain i’r un llysgenhadon gael eu bedyddio, ac, wedi derbyn y ffydd gatholig, eu hordeinio, Eluanus yn esgob a Meduuinus yn athro. Ac oherwydd eu huodledd a’u gwybodaeth yn yr Ysgrythurau, dychwelasant i Brydain yn bregethwyr i Lucius. Trwy eu pregethu derbyniodd Lucius ac uchelwyr Prydain gyfan fedydd. Ac yn dilyn gorchymyn y bendigedig Pab Eleutherius, sefydlodd hierarchaeth eglwysig, ordeiniodd esgobion a’u dysgu sut i fyw yn gywir. Y fath ffydd gywir o grefydd Gristnogol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug4 Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristongol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug) Ailadroddwyd isod, §15, ynghylch sefyllfa Prydain ar ôl sefydlu oratori Dyfrig ym Moccas: sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd y bobl Brydeinig gyfan y ffydd gywir). cyn geni heresi Pelagiws! Er mwyn gwrthbrofi’r heresi, anfonwyd sanctaidd Garmon yr esgob a Lupus gan esgobion Gâl at y Brythoniaid. Fodd bynnag, roedd llysgenhadon wedi eu hanfon yn aml atynt ynghynt gan y Brythoniaid, yn ymbil am gymorth yn erbyn perygl mor gas: oherwydd er na ildient i ddysgeidiaeth ffug yr hereticiaid, ni allent chwaith ei threchu. Wedi i’r hynafgwyr a enwyd uchod ddileu heresi Pelagiws, cysegrasant esgobion mewn nifer o lefydd yn ynys Prydain. Ond fe wnaethant gysegru yr athro eithriadol, y bendigedig Ddyfrig, yn archesgob dros holl Frythoniaid rhan ddeheuol Prydain,5 dextralis partis Britannię (rhan ddeheuol Prydain) De Cymru mae’n debyg. Ar gyfer y defnydd o Britannia ar gyfer Cymru yn y cyfnod hwn, gweler Pryce 2001: 777–8. a etholasid gan y brenin a’r esgobaeth gyfan. Wedi rhoi’r statws hynny iddo gan Garmon a Lupus, sefydlasant esgobaeth iddo yn eglwys Llandaf, gyda chaniatâd y Brenin Meurig, y prif ddynion, y clerigwyr a’r bobl, wedi ei sefydlu er anrhydedd Sant Pedr, a gyda’r ffiniau hyn: o Henriw Gwynfa [Hen Riw y Tir Teg] mor bell â Rhiw Ffinion [Rhiw Ffiniau], ac o’r Gwynlais6 Gungleis (Gwynlais) Llednant Taf Fawr. mor bell â’r môr, i gyd o fewn y Taf7 Taf h.y. Taf Fawr. a’r Elái, gyda’u holl bysgod a choredau,8 coretibus (coredau) Gair o darddiad Celtaidd yw coretibus (cora Gwyddeleg Modern). Mae Llyfr Llandaf yn ei ladineiddio mewn ffordd unigryw trwy ddefnyddio’r trydydd rhediad. Caiff yr un gair ei ladineiddio mewn ffyrdd gwahanol yn y Collectio canonum hibernensis o Iwerddon(yn gynnar yn yr wythfed ganrif) ac yn y siarter Lanlawren o Gernyw (degfed ganrif) (Flechner 2008: 16–17). a gyda’i holl statws, yn rhydd o bob gwasanaeth brenhinol a seciwlar heblaw am ddyddiol weddi a gwasanaeth eglwysig ar gyfer ei enaid ac eneidiau ei berthnasau yn unig, y brenin a prif ddynion Prydain, a’r holl ymadawedig ffyddlon, a gyda’r braint hyn:9 Mae’r braint canlynol yn rhannu nodweddion gyda’r breintiau a geir yn Priuilegium sancti Teliaui ac ym Muchedd Euddogwy(VSTeliaui(LL), §20; VSOudoceu(LL), §4). Gweler Russell 2016; Davies 2003: 68–70; a Davies 1974–6. heb iarll, heb siryf;10 sine consule, sine proconsule (heb iarll, heb siryf) Mae’n bosib bod hyn yn gyfeiriad at Robert, iarll Caerloyw (m. 1147), arglwydd Morgannwg yn ystod cyfnod casglu Llyfr Llandaf (Davies 1974–6: 126 a 131; Davies 2003: 69). Yn anarferol, rhoddwyd y teitl consul i Robert mewn dogfennau Lladin. heb yr angen i fynychu cynulliadau cyhoeddus y tu fewn neu y tu allan i’w hawdurdodaeth; heb yr orfodaeth i ddarparu gwasanaeth milwrol; heb yr orfodaeth i warchod yr ardal y tu fewn neu y tu allan i’w hawdurdodaeth; a gyda defnydd comin rhydd o’r esgobaeth gyfan i’r trigolion mewn cae a mewn coedwigoedd, mewn dŵr a mewn porfaoedd; a’i llys cyfan â hawliau llawn drosto ei hun, yn rhydd ac yn gyflawn fel llys brenhinol; a’i noddfa ddim am amser gosodedig yn unig, ond heb derfyn: hynny yw, gall ffoadur aros yn ddiogel yn ei noddfa cyhyd ag y dymuno; a gyda chyrff brenhinoedd yr esgobaeth gyfan wedi eu rhoi a’u hymddiried i Landaf am byth. Yn ogystal, mae’r esgobaeth yn cynnwys pum cantref Môr Hafren,11 quincentas tribus sinus Sabrinę (pum cantref Môr Hafren) Golyga cantref yn llythrennol ‘[ardal] yn cynnwys cant o drefi’. Mae’n bosib mai Gwent Uwch Coed, Gwent Is Coed, Gwynllŵg, Penychen a Gronydd a olygir yma, sydd wedi eu lleoli ar lan ogleddol môr Hafren (Davies 2003: 78). Ergyng, ac Anergyng, o Foccas ar lan Afon Gwy mor bell ag Ynys Teithi.12 insulam Teithi (Ynys Teithi) Yr ynys chwedlonol rhwng Tyddewi ac Iwerddon y dywedir ei bod wedi ei boddi gan y môr, mae’n debyg (Jones 1947: 82). Trwy gynnwys Ynys Teithi, honnir i ‘archesgobaeth’ Llandaf gwmpasu de Cymru gyfan yn wreiddiol, yn awgrymu mai rhagesgobaeth oedd Tyddewi, i’r gorllewin. Dywedir y collwyd hanner gorllewinol yr archesgobaeth hon, i’r gorllewin o afon Tywi (h.y. esgobaeth Tyddewi) yn ystod cyfnod Euddogwy fel esgob Llandaf: gweler VSOudocei(LL), §5. Ac oherwydd ei sancteiddrwydd a phregethu rhagorol y bendigedig esgob a’i dylwyth brenhinol, rhoddwyd iddo, i eglwys Llandaf a’i holl olynwyr, nifer o eglwysi gyda’u gwaddolion, degymau, offrymau, mynwentydd, tiroedd, a defnydd comin rhydd ohonynt, gan frenhinoedd a phrif ddynion holl deyrnas de Prydain, a gyda’r statws a enwyd eisoes. Oherwydd sefydlwyd braint yr eglwys honno gan awdurdod yr apostolion fel y gallo aros wedi hynny gyda’i statws yn rhydd ac yn eithriedig o bob baich o wasanaeth seciwlar. Ymhellach, beth bynnag a berthyn iddi drwy rodd yr esgobion, drwy haelioni’r prif ddynion, drwy offrymau’r ffyddlon neu drwy ffyrdd eraill, boed iddynt gael eu cadw yn ddiogel ac yn gyflawn iddi wedi hynny. Ar ben hynny, beth bynnag a fedr eu sicrhau yn gyfiawn ac yn ganonaidd yn y dyfodol, wedi eu rhoi gan Dduw, boed iddynt aros yn rhydd a heb leihau ar ei chyfer am byth. Ac felly penderfynwyd na chaniataer i neb mewn unrhyw amgylchiadau darfu yn fyrbwyll ar yr egwlys a enwyd uchod, naill ai i gymryd i ffwrdd ei heiddo neu i gadw eiddo a atafaelwyd, ei lleihau neu ei herlid gydag arteithiau diofal, a dylid amddiffyn pob peth ar ei chyfer gan gynnwys ffiniau’r esgobaeth. Felly, os, yn y dyfodol, caiff unrhyw berson eglwysig neu seciwlar eu temptio i fynd yn erbyn hynny yn fyrbwyll, os, wedi eu rhybuddio am ail a thrydydd tro, nad yw’n ymddiwygio gyda phenyd priodol, boed iddo gael ei ddifeddiannu o’i statws a’i bŵer a’i anrhydedd, a boed iddo wybod y bydd yn aros yn euog mewn barn ddwyfol o ran y drwg a gyflawnwyd, a boed uddi gaek ei dorri o gorff a gwaed mwyaf sanctaidd ein Duw a’r Arglwydd ein Gwaredwr Iesu Grist, a boed iddo ddioddef dial difrifol yn y Farn Ddiwethaf. Ond i’r holl rai sy’n diogelu’r un eglwys yn y modd hwn, boed heddwch ein Harglwydd Iesu Grist, i’r fath raddau y gallont gyfranogi yn ffrwyth gweithredoedd da yn y byd hwn a darganfod gwobrau heddwch tragwyddol gan y barnwr rhagddywededig.

§2

Wedi’r pethau hyn, cododd y brenin; cerddodd trwyddi i gyd, gan wneud cylchdaith13 circuens (gan wneud cylchdaith) Yn Llyfr Llandaf mae llaw ddiweddarach wedi ychwanegu i ar ôl yr u yn circuens er mwyn creu’r sillafiad arferol circuiens, fel a ymddengys hefyd yn Vespasian A. xiv. Er hynny, ceir y sillafiad circuens ar rai achlysuron mewn testunau canoloesol eraill, gan gynnwys yr ailolygiad Gwyddeleg o Fuchedd Dewi (Colgan 1645: 426; cymh. James 1967: xxvi–xxix a xxxvii–xxxviii, er noder bod James yn rhoi’r dyddiad anghywir 1636 ar gyfer cyhoeddi gwaith Colgan). o’r tir cyfan ac yn cludo’r efengyl ar ei gefn tra roedd y clerigwyr yn cludo croesau a chreiriau yn eu dwylo, a gwasgarwyd dŵr sanctaidd ynghyd â llwch o balmant yr eglwys ar hyd ffiniau’r diriogaeth.14 Post hęc [...] perambulauit per totum (Wedi’r pethau hyn [...] ffiniau’r diriogaeth) Ailadroddir llawer o’r datganiad hwn air am air yn y siarter gyntaf wedi ei hatodi i Fuchedd Teilo (VSTeliaui(LL), §22; cymh. Davies 2003: 111). Gyda bendith wedi ei rhoi i’r holl rai a fyddent yn y dyfodol yn amddiffyn yr elusennau gyda phob urddas rhagddywededig o fraint a lloches, ond melltith i’r rhai a fyddent yn y dyfodol yn troseddu yn ei herbyn mewn ffordd fawr neu fach, fel y dywedwyd ynghynt.

§3

Ond gan weld llaw hael y pwerus tuag at yr eglwys a ymddiriedwyd iddo, gwasgarodd y sanctaidd Ddyfrig ei ddisgyblion, gan anfon rhai o’i ddisgyblion ar draws i eglwysi a roddwyd iddo. Ac ar gyfer eraill sefydlodd eglwysi ac esgobion trwy dde Prydain. Cysegrodd gynorthwywyr ar ei gyfer ei hun yn esgobaethau yr oedd wedi eu sefydlu: Deiniol fel esgob yn esgobaeth Bangor, a llawer eraill, abadau ac offeiriaid, ynghyd â chlerigwyr o is-urddau, ac Illtud yn abad mewn eglwys a enwir Llanilltud ar ei ôl.

§4

Rhoddwyd mynachdy Moccas ar lan Afon Gwy, lle ar adeg gynharach yr oedd y gŵr bendigedig Dyfrig wedi byw yn flaenorol, trwy rodd a grant y Brenin Meurig a’i brif ddynion i eglwys Llandaf ac i’w hesgobion am byth, ynghyd â’i dir a’i ryddid llwyr, yn rhydd o bob gwasanaeth brenhinol am byth, fel y gallo’r mynachdy cyntaf wasanaethu’r llall am byth.

§5

Llangystennin Garth Benni yn Erging.15 Dehonglodd Wendy Davies y ddogfen hon fel traddodiad sefydliad yn dyddio’n gynharach na’r unfed ganrif ar ddeg neu’r ddeuddegfed ganrif (Davies 1979: 93).
Dylem wybod bod y Brenin Peibio mab Erf16 Erb (Erf) Er ceir Erb yn aml mewn ysgolheictod modern, sillafer Hen Gymraeg Erb yn Erf mewn Cymraeg modern (cymh. W barf < Lat. barba). wedi rhoi Maenor Garth Benni [Treflan y Cae Cart]17 Mainaur Garth Benni (Maenor Garth Benni [Treflan y Cae Cart]) Cysylltwyd Garth Benni gyda Bicknor yn Swydd Henffordd (LL xl, 407; LWS 77; WATU 131; Davies 1979: 92; Coe 2002: 300–1). Mewn siarter o’r dyddiad 1144, gelwir Bicknor ecclesia sancti Custenin de Biconovria⁠ (eglwys Sant Custennin o Biconovria⁠), yn darparu tystiolaeth bellach o’r cysylltiad a wneir yn y ddogfen bresennol rhwng Garth Benni a Chustennin. Noda Wendy Davies bod Lanngarthbenni⁠ yn eglwys (LL 176–8) gydag abbas (abad) neu princeps (arweinydd, pen) (LL 164) (Davies 1979: 93) mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf. mor bell â’r gors ddu rhwng y coed a’r cae a’r dŵr a fferi18 iaculum (fferi) Gweler LWS 77. Cynigia DMLBS d.g. jaculum, 4, yr ystyr ‘casting-net’ gan gyfeirio at yr esiampl hon, ond mae’n anodd gweld sut fyddai’r dehongliad hwn yn cydweddu â’r cyd-destun a geir yma. y Brenin Cystennin ei dad-yng-nghyfraith ar draws yr Afon Gwy i Dduw ac i Ddyfrig archesgob esgobaeth Llandaf a’i gefnder Inabwy19 consobrino suo (ei gefnder) Cefnder Peibio yn ôl pob tebyg, ond gall fod yn gyfeiriad at gefnder Dyfrig (cymh. LWS 71 (yn enwedig. n. 35), 78 (yn enwedig. n. 62); Davies 1978: 130; WCD 388). er lles ei enaid ac er mwyn ysgrifennu ei enw yn llyfr y bywyd, gyda’i holl ryddid, heb yr angen i roi unrhyw daliad i berson neu arglwyddiaeth ddaearol, bach neu gymedrol, oni bai ar gyfer Duw a Dyfrig a gweision eglwys Llandaf am byth. A daliodd Peibo y siarter20 grafium (siarter) Ymddengys bod graphium yn enwedig o boblogaidd yng Nghymru fel gair ar gyfer ‘dogfen’ neu ‘siarter’ (yn hytrach na ‘phwyntil’). Gweler y rhestr o ardystiadau yn DMLBS d.g. graphium. dros law’r sanctaidd Ddyfrig21 super manum Dubricii sancti (dros law’r sanctaidd Ddyfrig) Cymharer y cyfeiriad yn §9 at rodd yn cael ei gosod dros y pedair efengyl a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin dros y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd. fel y gwnelid yn gartref o weddi ac edifeirwch ac yn fan esgobol ar gyfer esgobion Llandaf am byth. A chysegrodd yr eglwys honno fel tystiolaeth o hynny, ac wedi gadael yno ei dri disgybl. O’r clerigwyr y tystion yn gyntaf yw Dyfrig, Arwystl, Ufelfyw, Ieuan, Inabwy, Cynfran, Gwrfan.22 Awgrymodd Wendy Davies fod y rhestr o dystion clerigol yn y siarter hon a’r rhestrau clerigol cysylltiedig yn adrannau 10, 11 a 13 yn ‘corrupt’, oherwydd gwneir y clerigwyr yn gyfoes â chwe chenhedlaeth o frenhinoedd ac maent yn cynnwys yr holl unigolion a enwir fel disgyblion Dyfrig yn ei Fuchedd (§15 isod) (Davies 1979: 38, 92–5). Gwell, efallai, nodi bod y rhestrau yn ‘artiffisial’ yn hytrach na ‘corrupt’. O’r lleygwyr, ymhellach: Brenin Peibio fel tyst, Custennin, Guourir, Dihiruc, Condiuill, Gwyddiol, Clwyf. Pwy bynnag a amddiffynno’r elusennau hyn a roddwyd i Dduw, boed i Dduw ei amddiffyn. Ond y sawl na fo’n eu cadw, boed i Dduw ei ddinistrio.

§6

Ynghylch Llangernyw.23 Lanncerniu (Llangernyw) Rhywle ar yr Afon Aur (Coe 2002: 408–9). Nododd Wendy Davies y ceir Llangernyw ddwywaith yn rhagor, yn LL 165–6 a 192.
Boed yn hysbys i holl Gristnogion i’r Brenin Peibio roi Llangernyw gyda uncia24 uncia Diffiniwyd uncia fel 12 modii mewn dau fan yn Llyfr Llandaf (LL 200 and 216). Dadleuodd Wendy Davies bod uncia yn cyfateb i 500 erw, a datblygodd yr uned yn y cyfnod Rhufeinig-Prydeinig, yn dynodi etifeddiaeth un dyn (Davies 1973). Cymh. Charles-Edwards 2013: 274–82.o dir i Dduw ac i Ddyfrig ac i eglwys Llandaf ac i bawb a fydd yn ei wasanaethu yn y dyfodol, gyda’i holl ryddid, heb yr angen i roi unrhyw daliad i unrhyw ddyn daearol oni bai i’r sanctaidd Ddyfrig a’r rhai hynny sy’n ei olynu yn esgobaeth Llandaf am byth. Ei ffin: o’r nant i darddle Nant yr Ewig. O Nant yr Ewig, ar hyd y nant i’r Heithtir Rhudd,25 Heithtir Rud (Heithtir Rhudd) Golyga Rhudd ‘coch, gwritgoch, brown’, ond mae ystyr Heithtir yn ansicr. Gweler Coe 2002: 357–8. yn ei ganol. Y coed mor bell â’r lle yr â i mewn i’r Hâl Melen [Y Rhos Melyn], yn syth hyd y lle mae’n cwympo i mewn i Lost yr Ynys [Cynffon yr Ynys]. O Lost yr Ynys i fron yr allt. Y tystion yw Elwystl,26 Elgistil (Elwystl) Yn debyg yn gamgymeriad am Arguistil (Arwystl). Ymddengys yr enw Elgistus mewn siarter yn LL 163, ond mae ei ddybled yn LL 73–4 (§8 isod) yn darllen Arguistil (Davies 1979: 93–4, 104). Inabwy, Cynwarwy, Merchwyd. O’r lleygwyr, ymhellach: Brenin Peibio, Collfyw, Centiuit.27 Centiuit Am yr enw hwn gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3. Boed bendith i’r rhai a’i hamddiffynnot yn y dyfodol, ond esgymuniad i’r rhai a droseddo yn ei herbyn yn y dyfodol. Amen.

§7

Ynghylch Llanwnabwy.28 Lanniunabui (Llanwnabwy) Ar gyfer y dynodiad hyn, gweler WATU 107; Davies 1979: 93; Coe 2002: 500–1. Rhoddir Llanwnabwy i Landaf eto mewn siarteri yn LL 165–6 a 192.
Rhoddodd y Brenin Peibio, gyda chalon ostyngedig, yn edifar ac yn ymwybodol o’i bechodau, yn troi ei fywyd i’r gwell, yn gyfnewid am y deyrnas nefol eglwys Inabwy gyda uncia o dir i’r sanctiadd Ddyfrig a’i olynwyr yn eglwys Llandaf, gyda’i holl ryddid, heb yr angen i roi unrhyw daliad i ddyn daearol oni bai i’r sanctaidd Ddyfrig ac i eglwys Llandaf. A ffin y tir hwnnw yw: o’r rhyd uwchben amgaead yr eglwys i lawr uwchben y coed, i fron yr allt, yn syth ar draws y crib mor bell â’r lle mae’n disgyn uwchben yr hen ryd dros y llif, i mewn i’r coed mawr. Yn syth trwy’r coed i ben y Cambwll [Trobwll]. O’r Cambwll yn syth i’r Gwy. Y tystion o’r clerigwyr yw Arwystl, Inabwy yr offeiriad, Cynwarwy, Cimmerred, Iddno, Elhaearn. O’r lleygwyr: Peibio fel tyst, Cynfin, Colt,29 Colt Yn debyg yn lygriad o’r enw Collbiu, Colluiu (Collfyw) (Davies 1979: 93). Arcon,30 Arcon Yn debyg yn lygriad o’r enw Aircol (Aergol) (Davies 1979: 93). Guobrir, Gwaeddgon, Cintimit,31 Cintimit Ar gyfer yr enw hwn, gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3. Cynin. Boed heddwch i’r rhai a’i hamddiffynnot yn y dyfodol, ond melltith i’r rhai a droseddo yn ei herbyn yn y dyfodol. Amen.

§8

Ynghylch Cwm Barrwg.32 Cvm Barrvc (Cwm Barrwg) Mae ystyr Barrwg yn ansicr (Coe 2002: 200–1). Noda ffiniau’r siarter yn §11 isod bod Cwm Barrwg wedi ei leoli yng Nghwm Aur. Rhoddir y tir eto mewn siarter yn LL 192, a cheir dybled o’r siarter bresennol yn LL 163. Ar gyfer cymhariaeth o’r ddogfen hon a’i ddybled, gweler Sims-Williams 1991: 32–3.
Boed i bawb wybod i ddau fab Peibio, sef Cynfin a Gwyddgi, roi tair uncia o dir Cwm Barrwg i’r sanctiadd Ddyfrig a’i holl olynwyr yn eglwys Llandaf am byth, gyda’i holl ryddid, heb yr angen i roi unrhyw daliad i ddyn ddaearol oni bai ar gyfer y sanctaidd Ddyfrig a’i gymuned a’i olynwyr, a gyda defnydd comin llwyr wedi ei roi o gwmpas mewn cae ac mewn dyfroedd, mewn coedwig ac mewn porfaoedd. Ffin y tir yw: o’r cwm mor bell â’r garreg: yr hyd. Y lled: o’r garreg mor bell â Charreg Crida.33 Petra Crita (Carreg Crida) Mae’n debyg mai’r enw Eingl-Sacsonaidd Creoda yw Crita, a geir yn yr achau Sacsonaidd a Mersiaidd (Coe 2002: 698–9). Y tystion i’r cytundeb hwn o’r clerigwyr: Arwystl,34 Arguistil (Arwystl) Rhy dybled y ddogfen hon yn LL 163 yr enw Elgistus, ond mae’n debyg mai camgymeriad yw hyn am Arguist(us) (Davies 1979: 93–4, 104). Yn LL 163, ‘esgob’ o’r enw Elgistus yw derbynnydd y rhodd yn lle Dyfrig. Inabwy, Cynwarwy, Elhaearn, Cimmareia.35 Cimmareia Ar gyfer y ffurf hon, cymharer Koch 1985/6: 48 a Sims-Williams 1991: 33. Y tystion o’r lleygwyr: Gwyddgi a Chynfin, Collfyw, ac Arcon.36 Arcon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 163 y ffurf gywir Aircol (Aergol) (cymh. Davies 1979: 93). Boed felltigedig y sawl a gyflawna pechod yn y lle cysegredig.

§9

Ynghylch Llanfocha.37 Lannbocha (Llanfocha) St Maughan’s yw’r enw Saesneg am Lanfocha. Mae’r enw Saesneg a’r mwyafrif o esiamplau o’r sillafiad Lannmocha⁠ yn Llyfr Llandaf (gan gynnwys yn y ddogfen bresennol) yn dangos bod y rhuddellwr wedi sillafu’r /v/ ar ddechrau’r ail elfen yn anghywir gyda b yn hytrach na gyda m. Awgryma hyn bod, o safbwynt y rhuddellwr, /β/ < /b/ a /μ/ < /m/ wedi syrthio at ei gilydd fel /v/, yn annog dryswch ynghylch sillafiad yr ail sŵn. Dylid nodi bod fersiwn o’r ddogfen bresennol wedi ei chynnwys mewn siarter yn LL 171–3 (Davies 1979: 94, 107). Yn y fersiwn arall y derbynnydd yw’r Esgob Grecielis.
Dylid ei wybod gennym i Byrdgon a Iliwg roi Llanfocha ar gyfer eu heneidiau, gyda’i holl ryddid mewn cae ac mewn coedwig, mewn porfaoedd ac mewn dyfroedd, i Dduw ac i’r sanctaidd Pedr yr apostol ac i Ddyfrig archesgob arch-fynachdy Llandaf a’i holl olynwyr am byth, gyda gair a chaniatâd y Brenin Meurig ynghyd â’r rhodd o feibion Goleiddwg, sef Caradog a Chyngu, heb arglwyddiaeth neu bŵer unrhyw un drosto heblaw am esgobion Llandaf. Pwy bynnag a’i gwahano o eglwys Llandaf ac o’i esgobion, boed ei daro ag esgymundod bythol. Ffin yr eglwys hon yw: o’r ffos i Gastell Meirch.38 Castell Merych (Castell Meirch) Wedi ei gysylltu â Chastell-newydd (LL 412; WATU 166; Coe 2002: 142–3). O’r pwynt yma mae’n ymestyn i Ddyffryn Lembi39 Lembi Ansicr. Gweler Coe 2002: 860., mor bell â Dyffryn Cilcirch40 Cilcirch Ansicr. Gweler Coe 2002: 859.. Mae’n ymestyn yn syth ar hyd y cwm mor bell â Bawddwr. Oddi yno ar hyd Dyffryn Eclin41 uallis Eclin (Dyffryn Eclin) Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn darllen Eilin yn unig, heb uallis. Mae’n bosib mai Eilin yn hytrach nag Eclin yw’r darlleniad cywir (Coe 2002: 259). mor bell â phen y coed. Oddi yno, canol y coed mor bell â phen Nant Pedecon,42 Nant Pedecon (Nant Pedecon) Mae ystyr Pedecon yn anhysbys. Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi Pedecou, sydd efallai yn ddarlleniad gwell. Am drafodaeth, gweler EANC 22; Coe 2002: 648. ac ar hyd Y Tyno Gwyn [Y Dyffryn Gwyn], mor bell â’r Rhyd Goch.43 uadum rufum (Rhyd Goch) Ar gyfer y gair cyntaf rhoddir uadem (sicrwydd) a uallem (dyffryn) yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu trefn. Fodd bynnag, mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi uadum (bas, rhyd). Gan fod y cysylltiad rhwng y ddwy fersiwn flaenorol o’r ddogfen hon yn fwy na chysylltiad yr un ohonynt i’r ddybled yn LL 172, ymddengys mai uadem neu uadum oedd yng nghynddelw gyffredin y tair ohonynt. Mae’n fwy tebygol mae’r ail sy’n gywir (Coe 2002: 856–7). Sata Tinnuhuc44 Sata Tinnuhuc Anhysbys. Mae’n bosib mai rhangymeriad gorffennol y Lladin serere (hau) yw sata, yn golygu ‘cnydau’ (DMLBS d.g. serere 1, 3). Am ddamcaniaeth ynghylch Tinnuhuc, gweler Coe 2002: 777–8. i’r goeden afalau. Hendre Bywonwy.45 Hendreb Iouoniu (Hendre Bywonwy) Darllena dybled y ddogfen hon yn LL 172 Henntre Iguonui. Yn Hendreb, ymddengys bod yr ail elfen wedi ei sillafu yn dangos treiglad /t/ i /d/ a gyda’r b cywir ar y diwedd. O ran Iouoniu/Iguonui, mae’n debygol bod y ddybled yn LL 172 yn rhoi darlleniad gwell. Fodd bynnag, ni cheir ardystiadau o Iguonui (‘Iwonwy’) fel enw personol, fel a ddisgwylir yn dilyn Hendre. Awgryma Coe y posibilrwydd credadwy mai’r enw personol Biguonui (‘Bywonwy’) yw’r ail elfen, enw a ymddengys yn y rhestr o dystion isod. Mae’n bosib y cywasgwyd y b (ar gyfer /v/) ar ddiwedd Hendreb gyda b Biguonui (hefyd ar gyfer /v/, oherwydd y treiglad), gan achosi’r ail i ddiflannu o’r sillafiad (Coe 2002: 364–5). Oddi yno mae’n mynd allan i’r llwyn helyg ac yn gostwng i’r ffos gyntaf lle dechreuodd ffin tir yr eglwys hon. Y tystion o’r clerigwyr yw Num,46 Num Camgymeriad am Nud (Nudd), y ffurf a geir yn nybled y ddogfen hon yn LL 172. Simon, Sciblon,47 Sciblon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 172 Isciplan, gyda llafariad prosthetig wedi ei sillafu cyn y clwstwr sc. O ystyried y tebygrwydd y newidiwyd Cinguan i Cincuan yn fwriadol yn LL 172 (gweler y nodyn isod), mae’n bosib roedd gynddelw cyffredin Sciblon a Isciplan yn darllen -b- yn hytrach na -p-, ac fe wnaeth golygydd LL 172, gan gymryd bod b yn dynodi /b/, geisio gweithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /b/ yn p. Gyda’i gilydd, mae’n bosib bod Isciplan and Cincuan yn arddangos ymdrechion golygydd LL 172 i hynafoli orgraff enwau personol yn y ddogfen. Arawn, Blaenrhyd, Iddon, Ieufyw, Guoren,48 Guoren Ceir Gurou yn nybled y ddogfen hon yn LL 172. Mae’n debygol, felly, bod y gynddelw gyffredin yn darllen Guorou, ar gyfer ‘Gorau’. Cynwan49 Cinguan (Cynwan) Ceir Cincuan yn nybled y ddogfen hon yn LL 172, gyda c yn lle g. Mae hyn yn llai tebygol o fod yn gywir. Mae’n bosib i olygydd LL 172 gamddeall y confensiwn sillafu Hen Gymraeg o gu ar gyfer /w/, gan gymryd bod gu yn golygu /gw/. Gallai’r golygydd fod wedi ceisio wedyn weithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /g/ yn c. a llawer mwy o dystion nag a enwir yma. O’r lleygwyr: Brydgon a Iluic,50 Iluic Yn debyg yn gamgymeriad am Iliuc (Iliwg), fel a geir isod. Gloyw, Bywonwy, Lilli, Cyfwyre.51 Cimuireg (Cyfwyre) Cymh. Koch 1985/6: 46, 50; Sims-Williams 1991: 50–1; GPC Ar Lein d.g. cyfwyre. O flaen yr holl bobl hynny gosodasant y rhodd hon ar ben y pedair efengyl52 super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd. am byth, ei fod heb etifedd heblaw am eglwys Llandaf, a bendithiodd pawb yn unfrydol bawb a amddiffynno’r elusennau hyn yn y dyfodol, ond ynghyd melltithiasant y rhai hynny a wahano’r eglwys hon gyda’i thir a’r ffiniau hyn o eglwys Llandaf yn y dyfodol, tan iddynt ddod ac ymddiwygio. Amen.

§10

Ynghylch Cil Hal [Cornel y Rhos].53 Cil Hal (Cil Hal [Cornel y Rhos]) Cysylltwyd y diriogaeth hon gyda Phencoed yn Swydd Henffordd (LL 391; Davies 1979: 94), yn ôl pob tebyg oherwydd bod y nant Ariannell y ceir son amdani yn ffiniau’r diriogaeth yn llifo trwy blwyf Pencoed (EANC 94), er nad yw’r cysylltiad erioed wedi cael ei gyfiawnhau yn llawn (Coe 2002: 166–7). Amheua Wendy Davies y seiliwyd y siarter hon ar gofnod dilys (Davies 1979: 94).
Gan weld bod ysblander a phŵer y byd hwn yn wibiol, cymherodd Erf, brenin Gwent ac Ergyng, diriogaeth o’i etifeddiaeth ei hun o’r enw Cil Hal a’i rhoi gydag ymroddiad i Ddyfrig archesgob arch-fynachdy Llandaf a’i olynwyr, gyda’i holl ryddid a defnydd comin mewn cae ac mewn porfaoedd, mewn coedwig ac mewn dyfroedd, heb etifedd heblaw yn ôl ewyllys a phŵer esgob Llandaf, a heb yr angen i roi unrhyw daliad i unrhyw berson daearol, bach neu fawr. Gosododd y brenin rhagddywededig ei law ar ben y pedair efengyl54 super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §9 at osod rhodd uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd. tra roedd y bendigedig Ddyfrig yn eu dal ynghyd â’r diriogaeth a enwyd uchod (ei ffin: o’r cors fawr mor bell ag Ariannell), yn bendithio y rhai hynny o’i ddisgynyddion a amddiffynno y rhodd hyn; ond y rhai a droseddo yn ei erbyn ac a’i gwahanont o eglwys Llandaf, boed eu melltithio a’u hafnon i dân bythol. O’r clerigwyr y tystion yw Archesgob Dyfrig, Elhaearn, Iudner,55 Iudner Yn debyg yn gamgymeriad ar gyfer Iudnou (Iddno), a ymddengys mewn rhestrau o dystion tebyg (Davies 1979: 94). Gwrddogwy, Gwernabwy.56 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5. O’r lleygwyr, ymhellach: Brenin Erf, Peibio, Gurtauan, Mabon, Condiuill.

§11

Tir Cynlog.57 Tir Conloc (Tir Cynlog) Mae’r lleoliad yn ansicr, ond awgryma Evans a Coe y dylid ei leoli yn Eaton Bishop ar lan dde Afon Gwy, i’r gorllewin o Henffordd (LL 939; Coe 2002: 809–10). Awgrymodd Davies y dylid lleoli Tir Cynlog ym Madley, ychydig i’r gorllewin o Eaton Bishop, ond mae hyn yn llai tebygol oherwydd ceir cyfeiriad at Madley mewn man arall yn Llyfr Llandaf fel man geni ac yn hwyrach canolfan cwlt Dyfrig (isod, §14, a VSClitauci(LL/Vesp), §2) (Davies 1979: 94).
Gan gadarnhau’r Ysgrythur a ddywed ‘Rhowch, a chaiff ei roi i chi’,58 Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §13 isod. Ceir yn aml mewn siarteri Eingl-Sacsonaidd o ganol y ddegfed ganrif (Davies 1972: 463, 473). rhoddodd Brenin Peibio mab Erf ar gyfer ei enaid ac ar gyfer yr ad-daliad o wobr yn y dyfodol bedair uncia o Dir Clynog, ar lan Afon Gwy islaw ynys Efrddyl59 insulam Ebrdil (ynys Efrddyl) Yn debyg yn ‘relatively low-lying triangle of land south of the Wye (Gwy), with Moccas at the north-west end and Madley at the south-east end’ (Coe 2002: 380–1). mor bell â Chwm Barrwg60 Cum Barruc (Cwm Barrwg) Gweler y nodyn i §8. yn nyffryn Dore,61 yn isstrat Dour (yn nyffryn Dore) Rhannir y geiriau hyn yn ynis stratdour a ynis starat dour yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu tro. Gan nad yw ynis stratdour (ynys dyffryn Dore) yn gwneud fawr o synnwyr yn y cyd-destun hyn, awgrymodd Coe y posibilrwydd credadwy y dylid gwahanu’r geiriau yn yn isstrat Dour⁠ (yn nyffryn Dore) (Coe 2002: 384–5). Golden Valley yw enw Saesneg modern y dyffryn a’r enw Cymraeg ar gyfer yr afon Dore yw Afon Aur. Mae’n debyg y cododd yr enw Golden Valley wrth i siaradwyr Ffrangeg gamddeall Dorefel d’or (o aur). heb yr angen i roi unrhyw daliad i ddyn daearol oni bai i arch-fynachdy Llandaf ac archesgob Dyfrig62 archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio (i arch-fynachdy Llandaf ac archesgob Dyfrig) Dyma ddarlleniad Vespasian A. xiv. Mae Llyfr Llandaf yn rhoi Landauię archiepiscopo Dubricio (i Ddyfrig archesgob Llandaf), ond rhagflaenir y cymal hwn yn y llawysgrif gan ddilead hir annarllenadwy, a fyddai o bosib wedi darllen archimonasterio yn wreiddiol. Mae felly’n debygol bod y gynddelw gyffredin yn cynnwys y gair archimonasterio, a hefyd y gair et yn ôl pob tebyg, er mwyn i’r cymal wneud synnwyr. Gan nad yw et yn ymddangos yn Llyfr Llandaf, mae’n debygol y gwnaed y dilead yn y llawysgrif gan y brif law, wedi ysgrifennu archimonasterio Landauię ond cyn ysgrifennu archiepiscopo Dubricio. Gellid tybio bod yr ysgrifydd am gysylltu Dyfrig yn fwy amlwg gydag esgobaeth Llandaf. a’i olynwyr am byth. O’r clerigwyr y tystion yw Archesgob Dyfrig, Arwystl, Ufelfyw, Ieuan, Inabwy, Cynfran, Gwrfan.63 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5. O’r lleygwyr, ymhellach: Peibio a’i feibion Cinust64 Cinust Yn debyg yn gamgymeriad am Cinuin (Davies 1979: 94).a Gwyddgi, ac etifeddion Cynlog, Cynwal a llawer mwy o ddynion pennaf y deyrnas gyfan. Y rhai a weithredo halogiad yn erbyn y rhodd hon, boed eu melltithio. Amen.

§12

Porth Dulon.65 Porth Tvlon (Porth Dulon) Enwir y lle hwn yn ôl pob golwg ar ôl y Dulon y cyfeirir ato yn y testun. Cyfeirir at yr un lle mewn siarter yn LL 239–40 fel portus Dulon⁠⁠. Mae’n rhyfedd, felly, bod rhuddellwr y ddogfen bresennol wedi sillafu’r enw gyda T. Efallai y camddefnyddiodd y rhuddellwr y confensiwn sillafu lle sillafir /d/ rhynglafarog gyda t. Dadleuodd Wendy Davies bod gan y ddogfen ‘little in it to suggest the framework of an early charter’ (Davies 1979: 94).
Tra roedd Mechwyn mab Glywys yn llywodraethu, rhoddodd Gwrddwg i Ddyfrig, archesgob eglwys Llandaf, ei ferch wyryfol Dulon, a’i chysegru yn lleian, a rhoddwyd pedwar modius66 quattuor modiis (pedwar modius) Mae’r defnydd o modius fel uned o dir yn deillio o ddefnydd Rhufeinig o modius fel mesur o wenith, ac felly fel mesur o gwrw y gellid ei gynhyrchu o wenith. Yn wreiddiol, un modius o dir oedd y maint o dir a allai, o dan amodau lleol, gynhyrchu un modius o gwrw fel rhodd o fwyd i arglwydd. Fel arfer cyfrifwyd modii mewn unedau o dri, oherwydd, mae’n debyg, roedd cafn arferol o gwrw yn cynnwys tri modius. Cymh. Davies 1973; Charles-Edwards 2013: 274–82.o dir iddo mewn cysegriad tragwyddol, heb yr angen i roi unrhyw daliad i ddyn daearol oni bai ar gyfer Duw ac archesgob Llandaf, a gyda’i holl statws a rhyddid a defnydd comin llwyr o ardal Gŵyr mewn cae ac mewn coedwigoedd, mewn dŵr ac mewn porfaoedd. Tystiwyd gan Archesgob Dyfrig, yn bresennol gyda’i glerigwyr Ufelfyw, Merchwyn, Cuelyn. O’r lleygwyr, ymhellach: Brenin Merchwyn, Madog, Garw, Lugobi, Llyfaeth ac eraill di-rif yn dystion. Gyda melltith o bob ceg ac esgymundod wedi eu gwneud i’r holl rai a wahano’r tir o eglwys Llandaf a’i hesgobion yn y dyfodol. Amen. Ond gyda bendith wedi ei rhoi i’r rhai a’i hamddiffynno yn y dyfodol.

§13

Ynghylch Penalun.67 Yn ôl Wendy Davies, mae gan y ddogfen hon ‘nothing to suggest the framework of any early charter’ (Davies 1979: 95).
Rhoddodd Nowy mab Arthur, yn cyflawni gorchymyn yr apostol a ddywedodd ‘Rhowch, a chaiff ei roi i chi’,68 Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §11 uchod. ac mewn man arall y dywedir ‘Ni fydd angen ar law sy’n rhoi’,69 Manus porrigens non erit indigens (Ni fydd angen ar law sy’n rhoi) Mae ffynhonnell y dyfyniad hwn yn anhysbys. yn gyfnewid am y deyrnas nefol yn gyntaf dir Penalun gyda’i thiriogaeth, heb yr angen i roi unrhyw daliad i ddyn daearol oni bai ar gyfer Duw ac Archesgob Dyfrig70 Dubricio (Dyfrig) Mae’n bosib y cododd y cysylltiad canfyddedig rhwng Penalun a Dyfrig oherwydd bod Penalun yn agos at Ynys Bŷr, a oedd, yn hwyrach, yn rhan o blwyf Penalun (LWS 80). Mae’n debyg mai Ynys Bŷr, wedi ei gynrychioli gan yr abad eponymaidd Piro, oedd un o’r ychydig leoedd yng Nghymru y gallai clerigwr Cymraeg o’r ddeuddegfed ganrif, yn tynnu ar Fuchedd Gyntaf Samson, ddarganfod cysylltiad rhyngddo a Dyfrig mewn testun cynnar (cymh. Flobert 1997: 178–81, 196–201 (§§20–1, 33–6); VSSamsonis(LL), §§18–19, 27–30). Byddai’r cysylltiad rhwng Dyfrig a Phenalun trwy Ynys Bŷr wedi galluogi casglwr Llyfr Llandaf i gysylltu tair canolfan bwysig cwlt Teilo a restrir yn y ddogfen bresennol gyda Llandaf yng nghyfnod cynnar ‘hanes’ dyfeisiedig Llandaf. a Llandaf, wedi ei sefydlu er anrhydedd y sanctaidd Pedr a’i olynwyr; a Llanfawr ar lan yr afon Tywi gyda’i ddwy diriogaeth, lle y bu Teilo, disgybl a dilynwr y sanctaidd Dyfrig, yn trigo; a thiriogaeth y cychwyr71 territorium aquilentium (tiriogaeth y cychwyr) Llanddowror yn Sir Gaerfyrddin, a elwir Llanddyfrwyr (eglwys y cychwyr) mewn man arall yn Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §29; VSOudocei(LL), §5). Mae’n debyg mai’r ffurf enidol lluosog o’r enw *aquilens, -entis (un dyfrllyd), yn annhystiedig fel arall, yw aquilentium, wedi ei fwriadu fel dynwarediad ar dyfrwr Cymraeg, lluosog dyfrwyr. ar lan yr afon Taf. Gosododd Nowy ei law ar y pedair efengyl a chyflwynodd yr elusennau hyn i law Archesgob Dyfrig am byth, gyda’i holl loches, a gyda’i holl ryddid mewn cae ac mewn coedwigoedd, mewn dŵr ac mewn porfaoedd, gydag esgymundod am byth i bwy bynnag a wahano’r tiroedd rhagddywededig o eglwys Llandaf o’r dydd hynny ymlaen, a gyda’i statws. Amen. O’r lleygwyr Nowy yw’r unig dyst, gyda thorf di-rif o ddynion. O’r clerigwyr, ymhellach: Archesgob Dyfrig, Arwystl, Ufelfyw, Ieuan, Inabwy, Cynfran, Gwrfan, Elhaearn, Iddno, Gwrddogwy, Gwernabwy.72 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5. Ceir y saith enw olaf yn y rhestr bresennol eto yn yr un drefn mewn rhestr o ddisgyblion Dyfrig isod (§15). Boed heddwch yn eu dyddiau a digonedd o eiddo ar gyfer y rhai a gadwo’r rhodd yn ddiogel yn y dyfodol; ac i’r rhai a droseddo yn y dyfodol yn erbyn yr hyn a gyflwynwyd i Dduw, boed eu meibion yn amddifaid a’u gwragedd yn weddwon.73 filii eorum orphani et uxores eorum uiduę (boed eu meibion yn amddifaid a’u gwragedd yn weddwon) Salmau 108.9 (y Fwlgat; modern 109.9). Cymh. VSOudocei(LL), §19. Amen. Ffin tiriogaeth eglwys y cychwyr: fel yr â Gwern y Duon74 Guern i Duon (Gwern y Duon) Awgryma Coe mai dyma yw’r nant sy’n llifo i’r Taf yn SN290140 (Coe 2002: 324–5). i mewn i’r Taf. Ar draws y mynydd yn syth i ben Nant Eilon [Nant Carw].75 Nant Eilon (Nant Eilon [Nant Carw]) Cymh. GPC Ar Lein d.g. eilon1, eilion. Awgryma Coe mai’r nant yn SN256137 yw hon (Coe 2002: 635–6). Ar hyd Nant Eilon i’r Cyhyr.76 Cehir (Cyhyr) Awgryma Coe mai’r nant yn SN254149 sy’n llifo heibio Llanddowror yw hon (Coe 2002: 152). O’r Cyhyr i fyny i Nant Bach Lladron.77 Nant Bach Latron (Nant Bach Lladron) Yn ôl pob golwg, bach yw’r enw yn golygu ‘cilfach, ongl, cornel, troad’ yma yn hytrach na’r ansoddair cyffredin (cymh. GPC Ar Lein d.g. bach2⁠, c). Awgryma Coe mai’r nant yn SN250133 yw hon (Coe 2002: 623). Fel yr â Nant Bach Lladron i fyny, yn mynd ar draws i gyrchu tarddle Nant Dwfn.78 blain Nant Duuin (tarddle Nant Dwfn) Awgrymwyd mai ‘dyffryn’ yw ystyr nant yn yr achos hwn (CPNE 88; Coe 2002: 635). Os felly, mae’n debyg bod blain yn golygu ‘diwedd, pen’ yn hytrach na ‘tarddle afon/nant’. Fodd bynnag, mae’n anodd cysoni’r ystyr ‘dyffryn’ gyda’r datganiad diweddarach fod gan Nant Dwfn aber, ac felly mae’r dadansoddiad hwn yn anhebygol. Awgryma Coe mai un o ddwy nant yn SN239151 a SN241151 yw hon. Fel yr â Nant Dwfn i’r Taf. O gydlifiad Nant Dwfn wrth i’r Taf fynd i lawr i gydlifiad Gwern y Duon lle y dechreuodd. Ffin tiriogaeth Llandeilo Fawr: o Ffynnon y Da79 Finnaun i Da (Ffynnon y Da) Lleolir gan Coe ‘on or near the banks of the Tywi between grid squares SN6121 and SN6928’ (Coe 2002: 281–2). ar ddiwedd Y Glasbwll ar y Tywi, gyda’r pen arall yn Yr Ŷd-tir Melyn. O’r Ŷd-tir Melyn mor bell â’r Erddyl. Ar hyd yr Erddyl mor bell â’r Dulais.80 Dubleis (Dulais) Yn Llyfr Llandaf ceir y sillafiad Dubleis yn gyntaf, yn dangos y -b etymolegol o du a’r treiglad cychwynnol o glais (‘nant’), ond yn hwyrach Dugleis, yn hepgor y cyntaf a ddim yn sillafu’r ail. Yn Vespasian A. xiv ceir Dugleis ddwywaith. O’r Dulais i’r cydlifiad. Y cydlifiad yn syth i Nant Llŵyd. O Nant Llŵyd i Gegin Meirch [Crib Meirch].81 Cecyn Meryrc (Cegin Meirch [Crib Meirch]) Y crib yn SN594283 mae’n debyg. Ceir enwau lleoedd yn cynnwys yr elfen march ar ddau ben llethr gogledd-orllewinol y crib hwn: Llwyn-march⁠ a Pistyllmarch⁠ (Coe 2002: 148–9). O Gegin Meirch ar ei hyd mor bell â Chrug Pedyll Bechan.82 Cruc Petill Bechan (Crug Pedyll Bechan) Ymddengys mai ffurf fenywaidd unigol bychan yw bechan, ond ni allai hyn ddilyn y lluosog pedyll. Awgrymwyd, o ganlyniad, mai enw personol yw bechan (EANC 40; Coe 2002: 198), ond nid yw hyn yn arbennig o argyhoeddiadol. Oddi yno mor bell â’r Hebogmain. O’r Hebogmain i mewn i’r Dulas Bisweiliog [Dulas Bawlyd].83 Dugleis Bisgueiliauc (Dulas Bisweiliog [Dungy Dulas]) Y Dulas yn SN544207 mae’n debyg (Coe 2002: 234–5). Gellid tybio y defnyddiwyd yr ansoddair bisweiliog i wahaniaethu rhwng y nant hon a’r Dulais arall o fewn y ffiniau. O’r Dulas Bisweiliog mor bell â Nant yr Eilin [Nant y Carw].84 Nant ir Eilin (Nant yr Eilin [Nant y Carw]) O bosib y Nant Hîr fodern (Coe 2002: 643–4). O Nant yr Eilin mor bell a Chrug Cust [y Crug Cudd].85 iChruc Cust (in Crug Cust [the Hidden Hillock]) Mae’r gyfres iCh yn iChruc yn cynrychioli’r arddodiad in wedi ei ddilyn gan dreiglad trwynol y c cychwynnol. Fel arall, nid yw Cust yn hysbys ond fel gwraidd yr ansoddair digust (clir, agored, anghuddiedig), ansoddair na cheir ond un esiampl ohono, yng ngwaith Dafydd ap Gwilym, bardd o’r bedwaredd ganrif ar ddeg (GPC Ar Lein d.g. digust). O Grug Cust i Grug Corngam. Oddi yno mor bell â tharddle’r Ysgeifiog.86 Isceuiauc (Ysgeifiog) Awgrymwyd mai’r nant yn SN601250 yw hon (Coe 2002: 383). Ar hyd yr Ysgeifiog mor bell â’r Myddyfi,87 Ueithini (Myddyfi) Am drafodaeth, gweler LL 412; EANC 163; Coe 2002: 614. yn syth i’r Hen Allt. Oddi yno i Gil yr Adar, i Lygad Tauern,88 Licat Tauern (Llygad Tauern) Mae’n bosib mae tafarn Cymraeg modern yw Tauern, yn ôl pob golwg yn dangos cynhaliaeth yr ail lafariad o’r Lladin taberna, y gair y mae tafarn yn deillio ohono (Coe 2002: 481). Os yw hyn yn gywir, nid yw ystyr Llygad Tafarn yn glir o gwbl. yn syth i Bistyll Dewi [Ffrwd Dewi], ar ei hyd mor bell â Chaer Dynevor. O Gaer Dynevor i lawr mor bell â Letuer Cell89 Letuer Cell Mae’r enw hwn yn anodd i’w ddehongli. Awgryma Coe yn betrus ei ddadansoddi fel Cymraeg Modern Llydw + yr + Cell, yn golygu ‘Cymdeithas y Gell’, ond mae hyn yn gofyn i’r ddwy enghraifft o e yn Letuer olygu /ə/, a fyddai’n anarferol iawn yn orgraff Llyfr Llandaf. ar y Tywi.

§14

Roedd yna frenin o ardal Ergyng o’r enw Peibio,90 Qvidam rex fuit Ercychi regionis Pepiau nomine (Roedd yna frenin o ardal Ergyng o’r enw Peibio) Ym Muchedd Dewi Rhygyfarch, mae Dewi yn melltithio Peibio, brenin Ergyng, o’i ddallineb (VSDauid(Vesp), §13). a alwyd ‘claforog’yn y Frythoneg, ond ‘spumosus’ [‘ewynnog’] yn Lladin, a aeth ar ymgyrch yn erbyn ei elynion.91 Cyn dechrau’r adran hon, ychwanega Vespasian A. xiv y teitl Incipit vita sancti Dubritii, archiepiscopi urbis legionum. .xviii. kalendas decembris (Yma dechreua Buchedd Dyfrig, archesgob Caerleon. 14eg o Dachwedd). Noder i’r teitl hwn, yn dilyn Sieffre o Fynwy (GMon viii.140.293, ix.143.2, ix.147.94, ix.156.332–3) a Benedict o Gaerloyw (VSDubricii(VespII), §§8, 26), gysylltu Dyfrig â Chaerleon yn hytrach na Llandaf, er gwaethaf honiad testun y Fuchedd. Ac yn dychwelyd oddi yno, gorchmynodd i’w ferch Efrddyl92 Ebrdil (Efrddyl) Roedd Efrddyl yn amlwg yn santes leol bwysig, a lleolwyd rhai o’i chysegriadau yng ngorllewin Swydd Henffordd a Sir Fynwy yn agos i gysegriadau i Ddyfrig. Mae’n debygol y cynlluniwyd y stori bresennol gyda Efrddyl yn fam i Ddyfrig i gysylltu’n fwy agos ddau sant lleol, tra’n pwysleisio rhagoriaeth gyffredinol Dyfrig (Davies 2003: 79–80). olchi ei ben iddo. Tra cheisiai wneud hynny, canfyddodd ef o’i phwysau ei bod yn feichiog. O ganlyniad gorchmynodd y brenin, wedi ei ddigio, ei chau mewn bag lledr a’i thaflu i’r afon, er mwyn ei chario i ble bynnag y dymunai ffawd. Digwyddodd yn y ffurf wrthwynebol; oherwydd faint bynnag o weithiau y gosodwyd hi yn yr afon, yr un nifer o weithiau fe’i gyrrwyd i’r lan, wedi ei harwain gan Dduw. Am y rheswm hwnnw, fe wnaeth ei thad, wedi ei wylltio, ei gyrru i’w llosgi mewn tân, gan na allai ei boddi yn y tonnau. Ac felly paratowyd coelcerth y gellid gwthio’r ferch i mewn iddi tra dal yn fyw. Ond yn y bore, fe wnaeth y negeswyr, a anfonwyd gan y tad i ddarganfod a oedd unrhyw beth ar ôl o esgyrn ei ferch, ddod o hyd iddi yn dal mab yn ei mynwes,93 Ychwanega Vespasian A. xiv: uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesi (gyda’i ddillad a’i wallt yn ddianaf o unrhyw losgi). y rhoesai enedigaeth iddo nesaf i graig. Mae’r graig hon wedi ei lleoli yn yr union fan hynny fel tystiolaeth o enedigaeth wyrthiol y bachgen. A gelwir y lle Madley gan y werin bobl, oherwydd ganwyd dyn bendigedig yno. Wedi i’w thad glywed hynny, gorchmynnodd ddwyn ei ferch ato gyda’i mab. Ac wedi iddynt ddyfod ato, fe wnaeth y mab ei gofleidio gyda serch mamol, fel arferir digwydd, ac, yn ei gusanu, cyffyrddodd wyneb a cheg ei dad-cu gyda siglogrwydd baban. Ac ni ddigwyddodd hyn heb ganiatâd dwyfol, oherwydd trwy gyffyrddiad dwylo’r baban iachawyd ei dad-cu o’r afiechyd anwelladwy y bu’n llafurio yn ei erbyn. Oherwydd gollyngai lafoer o’i geg yn barhaol, a phrin y gallai dau was heb unrhyw seibiant ei sychu i ffwrdd gyda thywelion. Wedi iddo sylweddoli ei fod wedi ei iacháu gan gyffyrddiad y baban, llawenhaodd yn eithafol, fel rhywun a fu mewn llongddrylliad pan ddaw i borthladd;94 gauisus est nimium, ut aliquis positus in naufragio cum peruenerit ad portum (llawenhaoodd yn eithafol, fel rhywun a fu mewn llongddrylliad pan ddaw i borthladd) Cymharer y gyffelybiaeth a ddefnyddir ym Muchedd Euddogwy pan gyrhaedda carw yn cael ei ddilyn gan helwyr ddiogelwch clogyn Euddogwy: At si post naufragium qui peruenerit ad portum, aut post tristitiam qui uenit ad gaudium (Ac fel pan ddaeth rhywun i borthladd wedi llongddrylliad, neu fel pan droes rhywun o dristwch i hapusrwydd) (VSOudocei(LL), §9). ac er iddo ruo fel llew yn gyntaf, wedi hynny fe’i drowyd yn oen, a dechreuodd garu y baban yn fwy na’i holl feibion a’i wyrion. Ac ynghylch y lle hwnnw Madley (sef mat, ‘da’; le, ‘lle’; felly Matle, hynny yw ‘lle da’), fe’i gwnaeth yn etifeddol, ynghyd â’r holl ynys a gymerodd ei henw o’i fam Efrddyl (hynny yw Ynys Efrddyl),95 Inis Ebrdil (Ynys Efrddyl) Gweler y nodyn i §11. a elwir gan eraill Maes Mail Lochou.96 Mais Mail Lochou (Maes Mail Lochou) Awgrymwyd bod Mais Mail Lochou⁠ yr un peth â’r campus Malochu⁠ yn y siarter yn LL 165–6 (LL 411–12; CPNE 165). Mae’n bosib y dylid cysylltu Mais Mail Lochou⁠ gydag ardal fawr yn gyfarwydd yn ddiweddarach fel Mawfield (Coplestone-Crow 1989: 14; Coe 2002: 570–1). Mae’n bosib bod Mail Lochou yn enw personol Gwyddeleg o’r fath mael (gwas) + ansoddair/enw/enw priod (Coe 2002: 571).

§15

Ac o’r awr honno tyfodd mewn oedran, a phan oedd yn amser iddo ddysgu anfonwyd ef i astudio llythrennau, yn llawen a gydag ymroddiad mawr. Ac er yn ŵr ifanc mewn oedran, roedd yn syth yn ŵr aeddfed gyda phwyll a huodledd mawr mewn astudiaeth. Ac wedi ei wneud yn ddyn mewn corff, oed a doethineb, lledaenodd ei enwogrwydd ynghyd â’i wybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen,97 utriusque legis, noui et ueteris, peritia (gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) Cymharer y disgrifiad o Feistr Caradog ym Muchedd Elgar: peritus in scientia utriusque legis, nouę et ueteris (arbenigwr mewn gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) (VSElgari(LL), §4). trwy Brydain gyfan, ac felly daeth myfyrwyr o bob rhan o Brydain gyfan; nid dynion di-ddysg yn unig, ond tyrrodd dynion doeth ac athrawon ato hefyd er mwyn astudio.98 Ar gyfer y rhestr ddilynol, gweler LWS 68–73 a Davies 2003: 81–4. Ymysg y cyntaf oedd y sanctaidd Teilo, ei ddisgybl Samson, Ufelfyw,99 Vbeluius (Ufelfyw) Olynydd honedig Euddogwy fel esgob Llandaf, a derbynnydd tair siarter yn LL 160–2. Merchwyn, Elwared, Gwynfyw,100 Merchguinus, Elguoredus, Gunuinus (Merchwyn, Elwared, Gwynfyw) Rhestrir y tri disgybl hyn yn yr un drefn ym Muchedd Euddogwy ymysg y rhai hynny a etholodd Euddogwy yn esgob (VSOudocei(LL), §§3–4; cymh. LWS 69, 211). Ymddengys y tri yn dystion i ddogfennau eraill yn Llyfr Llandaf (Davies 2003: 81–2).Ar gyfer y ffurf ‘Gwynfyw’, cymharer VSOudocei(LL), §§3–4, lle gelwir yr un person Gunnuinus a Gunnbiu. Cynwal, Arthfoddw, Cynwr,101 Congual, Arthbodu, Congur (Cynwal, Arthfoddw, Cynwr) Tri eponym Llangynwalan, Llanarthfoddw a Llangynwr yng Ngŵyr, mae’n debyg, a restrir yn yr un drefn fel eiddo a roddwyd i Euddogwy mewn siarter wedi ei hatodi i’w Fuchedd (VSOudocei(LL), §16; cymh. LWS 69–70; Davies 2003: 82). Mae’r siarter sydd yn cynnwys y rhoddion hyn yn nodi mai ‘tir y sanctaidd Ddyfrig yng ngwlad Gŵyr, a gollodd y sanctaidd Euddogwy’ yw podum Cyngualan⁠ (eglwys Cynwalan). Mae’n debyg mai monasterium sancti Cinguali (mynachdy’r sanctaidd Cynwal) y troseddwyd yn ei erbyn gan y Brenin Gruffudd mewn siarter yn LL 239 (Davies 1979: 124) yw Llangynwalan. Arwystl,102 Arguistil (Arwystl) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 166–7. Mae’n debyg mai hwn yw’r Esgob Elgistus sydd yn dderbynnydd y siarter yn LL 163 (gweler nodiadau i §6 a §8 uchod) hefyd. Inabwy,103 Iunabui (Inabwy) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd dwy siarter yn LL 163–4. Inabwy yw’r unig berson a ymddangosa yn y rhestr bresennol o ddisgyblion Dyfrig ynghyd â’r rhestr o ddisgyblion Teilo ym Muchedd Teilo (VSTeiliaui(LL), §16). Cynfran, Gwrfan,104 Guoruan (Gwrfan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 167–8. Elhaearn, Iddno, Gwrddogwy, Gwernabwy,105 Elheharn, Iudnou, Guordocui, Guernabui (Elhaearn, Iddno, Gwrddogwy, Gwernabwy) Ceir y pedwar disgybl hyn mewn grŵp yn y siarter yn LL 163–4, yn rhoi Llanllwydau i Esgob Inabwy, gyda’r tystion Iudnou abbas Bolcros⁠ (Iddno, abad Bellamore), Helhearn abbas Lannguorboe⁠ (Elhaearn, abad Llanwrfwy[?]), Guordoce abbas Lanndeui⁠ (Gwrddogwy, abad Llanddewi [o bosib Llanddewi Rhos Ceirion]) a Guenuor [recte Guernabui] abbas Lanngarthbenni⁠ (⁠⁠Guenuor, abad Llangystennin Garth Brenni), ac mewn siarter yn LL 165–6, yn rhoi St Kingsmark a’i diroedd i Esgob Comeregius, gyda’r tystion Iudon [recte Iudnou] abbas Bolgros⁠, Elhearn abbas Lannguruoe⁠, Gurdocoe abbas Lanndeui⁠a Guernapui Guritpenni⁠ (cymh. Davies 1979: 104–5). Caiff y siarter rhwng y ddwy hyn, yn LL 164–5, sy’n rhoi Llanfuddwalan i Esgob Inabwy, ei thystio gan dri o’r pedwar: Iudnou abbas Bolgros⁠, Guordocui abbas Lanndeui⁠ a Guernabui princeps Garthbenni⁠. Ieuan, Aeddan,106 Aidan (Aeddan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 162–3. Cynfarch.107 Cinuarch (Cynfarch) Eponym Lanncinmarch⁠, nawr St Kingsmark, wedi ei roi yn y siarter yn LL 165–6, fel y noder yn ei gyfosodiad: ecclesiam Cynmarchi discipuli Dubricii sancti (eglwys Cynfarch, disgybl y sanctaidd Ddyfrig). Mae pedwar arall o ddisgyblion Dyfrig yn y rhestr bresennol yn dystion i’r siarter hon (gweler y nodyn i Wernabwy uchod). A gyda’r fil o glerigwyr hynny parhaodd yn yr astudiaeth o lythrennau o ddoethineb ddwyfol a daearol am saith mlynedd barhaol yn eglwys Henllan108 Hennlann (Henllan) O bosib Hentland yn Swydd Henffordd (Coe 2002: 361–2). ar lan afon Gwy, yn cynnig esiampl iddynt ynddo ei hun o fywyd crefyddol a chariad perffaith. Ac yn dewis lle ym man ei eni, hynny yw Ynys Efrddyl, ar gyfer cyfnod arall, ac yng nghornel yr ynys honno yn addas gyda choed a physgod ar lan Gwy, arhosodd gyda’i ddisgyblion di-rif am nifer o flynyddoedd yn cyfarwyddo astudiaeth, yn rhoi’r enw Moccas109 Mochros (Moccas) Noder y ceir sôn bod Llanefrddyl yn agos i Moccas yn y siarter yn LL 192 (LWS 66). i’r lle (moch, hynny yw ‘o fochyn’; ros, hynny yw ‘lle’; cyfieithir Mochros yn yr iaith Brydeinig ‘lle moch’). Yr oedd yn ‘lle moch’ am reswm da, oherwydd ar y noson flaenorol ymddangosodd angel iddo, yn dweud wrtho mewn breuddwyd, ‘y lle yr wyt wedi ei gynnig a’i ddewis, gofala dy fod yfory yn ei chwilio yn gyfan, a ble bynnag y darganfydda hwch o liw gwyn yn gorwedd gyda’i moch bach, yn y lle hwnnw gosoda a sefydla breswylfa ynghyd ag oratori yn enw’r Drindod Sanctaidd.’110 ubicunque inueneris suem albi coloris cubantem cum suis porcellis, ibi funda et conde in nomine Sanctę Trinitatis habitaculum simul et oraculum (ble bynnag y darganfydda hwch o liw gwyn yn gorwedd gyda’i moch bach, yn y lle hwnnw gosoda a sefydla breswylfa ynghyd ag oratori yn enw’r Drindod Sanctaidd) Mae Karen Jankulak wedi nodi bod y motiff o sant yn sefydlu eglwys mewn man wedi ei benodi gan foch gwyllt yn gyffredin mewn hagiograffeg yn y byd Celtaidd ei hiaith, ac mae’n debygol y deillia’r motiff yn y pen draw o’r hanes o sefydlu Alba Longa yn Aeneid Fyrsil (Jankulak 2003).Mae nifer o nodweddion y stori ym Muchedd Dyfrig yn ei chysylltu yn enwedig o agos gyda storïau tebyg ym Muchedd Paul Aurelian Wrmonoc, a ysgrifennwyd yn Llydaw yn 884 (Cuissard 1881–3: 442–3), ac ym Mucheddau Cadog, Illtud a Chyngar (VSCadoci(Vesp), §8; VSCadoci(Gotha); VSIltuti(Vesp), §7; VSCungari(Wells); cymh. LWS 74–5; Jankulak 2003: 273–4). Mae’r storïau hyn i gyd yn cynnwys sant yn sefydlu eglwys, wedi ei chysegru yn benodol i’r Drindod Sanctaidd, mewn lle a benodwyd gan foch gwyllt (ac yn aml gwyn). Defnyddir termau tebyg i ddisgrifio adeiladau’r eglwys ym mhob testun. Disgrifir yr adeiladau a sefydlwyd gan y seintiau yn y mannau a benodwyd gan y moch fel habitacula a oratoria ym Mucheddau Illtud a Chygnar. Defnyddir yr un geiriau i ddisgrifio eglwysi a sefydlwyd gan Paul Aurelian yn ei Fuchedd, er nid yr eglwys a sefydlwyd ar safle’r moch. Dylid cymharu y rhain â’r habitaculum a oraculum a sefydlwyd gan Ddyfrig, fel y nodwyd yn y darn presennol ac eto isod. Mae o bosib yn nodedig bod Vespasian A. xiv, yn y disgrifiad cyntaf o’r ddau adeilad wedi eu sefydlu gan Ddyfrig, yn darllen oratorium, fel yn y Bucheddau eraill, yn hytrach nag oraculum. Fodd bynnag, defnyddir oraculum mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf i ddisgrifio eglwysi wedi eu sefydlu gan Euddogwy a Chlydog (VSOudocei(LL), §§9, 14; VSClitauci(LL/Vesp), §1). Fe wnaeth gŵr Duw, wedi ei godi o gwsg, yn ofalus, fel arfer, o’r gorchymyn angylaidd, yn syth chwilio o gwmpas y lle gyda’i ddisgyblion. Ac fel yr oedd y llais angylaidd wedi addo iddo, neidiodd hwch o liw gwyn gyda’i moch bach o’i blaen o’r lle hwnnw, ac yno yn bendant sefydlodd a gosododd ffiniau oratori ynghyd â phreswylfa. A bu fyw bywyd arferol yno am nifer o flynyddoedd, yn pregethu a dysgu y clerigwyr a’r bobl, â’i ddysgeidiaeth yn disgleirio trwy Brydain fel llusern ar ben canhwyllbren;111 ut lucerna super candelabrum (fel llusern ar ben ganhwyllbren) Cymh. Mathew 5.15; Marc 4.21; Luc 8.16, 11.33; VSOudocei(LL), §2. heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd yr holl bobl Brydeinig y ffydd gywir.112 sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd yr holl bobl Brydeinig y ffydd gywir) Ailadroddir uchod, §1, yng nghyd-destun cyflwr Prydain cyn heresi Pelagiws: Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristnogol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug).

§16

Tra roedd y gŵr bendigedig, wedi ei gyflwyno â thras fonheddig113 nobili parentela (tras fonheddig) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Meistr Caradog ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4). yn ogystal â huodledd amlwg, yn disgleirio mewn dysgeidiaeth, cynyddodd ei rinwedd yn y wlad, a chynyddodd mynediad y bobl i baradwys. Pan oedd llafur corfforol yn dwysáu, mwyaf y llawenhâi ef o achos y fath faich mawr, yn disgwyl ad-daliad yng nghyffiniau’r nefoedd. Iacheid y cleifion trwy bwyso ei law;114 eius manus impositione (trwy bwyso ei law) Defnyddir yr un ymadrodd ym Muchedd Samson Llyfr Llandaf i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a dwywaith ym Muchedd Teilo i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a Teilo yn iacháu cleifion (eius manus impositione) (VSSamsonis(LL), §39; VSTeliaui(LL), §§11, 17). Ni cheir yr un o’r enghreifftiau hyn ym Muchedd Teilo Vespasian A. xiv. fe’u hiacheid o amrywiol afiechydon, fel yn yr un esiampl o lawer a adroddaf.115 et ut quiddam de multis enarrem (fel yn yr un esiampl o lawer a adroddaf) Nid yw’r stori sy’n dilyn, a ddeillia yn llwyr o Fuchedd Samson (gweler y nodyn nesaf), yn cytuno gyda’r datganiad, gan nad yw’n ymwneud â gwyrth iacháu. Fodd bynnag, mae’r stori yn yr adran nesaf (§17), ynghylch merch sâl y mae Dyfrig yn ei hiacháu trwy yrru allan cythraul a oedd wedi ei meddiannu, yn gwneud mwy o synnwyr fel y quiddam de multis. Awgryma hyn yn gryf bod y stori a gymerwyd o Fuchedd Samson wedi ei mewnosod yn drwsgl i fersiwn cynt o Fuchedd Dyfrig, lle yr oedd stori §17 yn dilyn y datganiad presennol yn syth (LWS 63, yn enwedig. n. 13; Guy 2018: 14–15). Fe wnaeth y gŵr o fendigedig gof Dyfrig ymweld â mynachdy y bendigedig Illtud yng nghyfnod y Grawys, fel y gallai gywiro yr hyn oedd angen ei ddiwygio, a chadarnhau yr hyn oedd angen ei gynnal.116 Seiliwyd y stori ganlynol ar Fuchedd Samson (VSSamsonis(LL), §§27–9), er yn y Fuchedd honno y lleoliad yw myanchdy Piro yn hytrach na mynachdy Illtud, a Samson, yn lle Dyfrig, sy’n achosi llenwi’r cynhwyswyr gwag. Oherwydd yn y lle hwnnw roedd nifer o’r gwŷr mwyaf sanctaidd yn byw gyda’i gilydd, a llawer eraill wedi eu hudo gan ryw falais, a thrigai’r brawd Samson, mab Ammon, yn eu mysg. Ar ddiwrnod ei ordeiniad i’r sedd esgobol gan yr un tad a enwyd eisioes, yn gyntaf i urdd diacon, yn ail i urdd offeiriad, ac yn drydydd i urdd esgob, yr oedd yn ddigon teilwng i golomen wen ddisgyn ar ei ben, a welwyd gan yr archesgob bendigedig a’r Abad Illtud trwy gydol ei ordeiniad.117 Cymh. VSSamsonis(LL), §§12, 13, 38. Roedd mynachdy118 domus (mynachdy) Defnyddir yr un gair i ddisgrifio mynachdy Illtud ym Muchedd Gyntaf Samson, §13 (Flobert 1997: 166), er nid yn fersiwn Llyfr Llandaf o Fuchedd Samson. y bendigedig Illtud wedi ei rannu rhwng y brodyr, a rhannwyd yr eiddo eglwysig yn ôl y gwaith oedd gan bob un ohonynt, a rhannwyd y dyletswyddau rhwng y brodyr. Yn wir, rhoddwyd swydd y selerydd i’r bendigedig Samson gan ei uchafiaid,119 prelatoribus (uchafiaid) Mae praelator yn air cymharol brin; dyfynna geiriaduron un esiampl yn unig o Tertullian (e.e. Lewis and Short 1879) ynghyd â’r esiampl bresennol (DMLBS). a weinyddodd ddarpariaeth briodol i’r clerigwyr yn ystod y dydd a’r nos, ond roedd dal yn ddymunol i’r gymuned gyffredinol. Un diwrnod, wedi iddo ddosbarthu’r holl gwpanau i’r gwesteion, a gwagiwyd holl lestri’r seler oherwydd y fath lawenydd am ddyfodiad yr arglwydd Ddyfrig a’i osgordd, gwnaed yn hysbys i rywun cenfigennus bod y selerydd wedi gwagio’r ddiod yn llwyr. Gan i’r person hwnnw ei hun feddu ar y swydd honno, a’i thynnu oddi wrtho, roedd yn genfigennus o Samson oherwydd ei law hael. Wedi clywed drosto’i hun fwmian y gynulleidfa, daeth Samson at y sanctaidd Ddyfrig, yn gwrido o achos y fath fwmian mawr; adroddodd bopeth yn ei drefn, gan ddweud, ‘O dad sanctaidd! O flodyn y wlad, helpa fi!’ Gan glywed y cais, gweddïodd y sanctaidd Ddyfrig i Dduw fel y gallai ryddhau Samson o’r gofid yr oedd yn ei ddioddef. Ac wedi ei annog gan deimlad tadol, aeth i mewn i’r seler ynghyd â Samson, ac fel y dywedir, ‘Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau’.120 Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 a 29; VSTeliaui(Vesp), §5; isod, §20. Yn rhyfeddol i ddweud, cododd ei law a gosod bendith arno; a hynny wedi ei roi, roedd y llestri yn syth yn gorlifo yn llwyr, fel petaent wedi eu llewni â hylif yn yr awr honno yn y ffordd arferol, ac unwaith dilëwyd y malais o genfigen, fe’u hadferwyd i lawnder, a dychwelwyd y pethau hynny a roddwyd i ffwrdd trwy haelioni yn wobr am weddïau.

§17

Tra roedd y bobl yn ymgysgodi fel arfer gyda’r gŵr bendigedig Dyfrig ac yn adfer iechyd eu heneidiau a’u cyrff, daeth gŵr pwerus wedi ei eni o dras frenhinol, Guidgentiuai,121 Guidgentiuai Mae’r ffurf rhyfedd hon yn ymddangos mewn siarter wedi ei hatodi i Fuchedd Euddogwy fel enw tad Brochfael, rhoddwr Mynachdy (VSOudocei(LL), §33). Gall Guidgentiuai fod yn gamgymeriad am Guidgenti, Lladineiddiad o Guidgen (Gwyddien), neu Guidgen ynghyd â’r epithed anhysbys tiuai. Gweler y nodiadau i VSOudocei(LL), §24. ato, yn ymbil arno ar ei liniau i ryddhau ei ferch o’r enw Ariannell,122 Arganhell (Ariannell) Nododd Doble bod Arganhell yn ymddangos fel elfen mewn dau gymal ffiniau yn Llyfr Llandaf, ynghylch llefydd wedi eu lleoli, yn eu tro, yn agos i Bencoed yn Swydd Henffordd (uchod, §10) ac yn agos i Lanfocha, dros ffin Swydd Henffordd yn Sir Fynwy (LL 173; cymh. uchod, §9) (LWS 75–6; Davies 2003: 80). Efallai fod y fath enw topograffaidd yn Sir Henffordd yn fodel ar gyfer enw merch Guidgentiuai. Mae Ariannell yn enw afon eithaf cyffredin (EANC 92–6; CPNE 11; Coe 2002: 78–9), er bod esiamplau eraill o’i defnydd fel enw personol (EANC 95)., a oedd wedi ei meddiannu gan gythraul.123 Nododd John Reuben Davies fod y stori hon yn gyffelyb i storiau ym Muchedd Gyntaf Samson: Davies 2003: 112; cymh. Flobert 1997: 200–3, 222–3 (§§38, 52); VSSamsonis(LL), §§32, 45. Fe’i harteithiwyd i’r fath raddau braidd y gellid ei hatal gyda rhaffau wedi eu clymu i’w dwylo i sicrhau na fyddai’n cael ei boddi yn yr afon, ei llosgi mewn tân, neu yn llowcio popeth a ddeuai yn agos ati gyda’i dannedd. O mor wych yw gwasanaethu Duw, a ddeil bopeth yn ei lywodraeth a rhwystra bopeth yn ôl ei ewyllys! Wedi clywed y cais o flaen llaw, gweddïodd y tad i’r Arglwydd, ac yn syrthio i’r llawr, dagrau wedi wylo dagrau, ymbiliodd ar yr Arglwydd i ddarparu rhyddhad i’r ferch sâl trwy eiriolaeth y bendigedig Pedr, tywysog yr apostolion a’r holl seintiau. Wedi torri ei rhaffau, cliriwyd y ferch, a oedd nesaf i’w thad a’i pherthnasau, o’r ysbryd drwg yn ddi-nam, ac adfer ei hiechyd ac ymwybyddiaeth lawn, adenillodd ei hiechyd wreiddiol yn llwyr, a oedd wedi ei gwella ym mhob ffordd. Yn syth, adnabyddodd ei gwendid ei hun. Wedi ei llenwi â’r Ysbryd Sanctaidd, gosododd y byd seciwlar i un ochr a threuliodd ei bywyd mewn gwell cyflwr tan ei ddiwedd, yn aros o dan amddiffyniad y gŵr sanctaidd gyda diymhongarwch gwyryfdod yn gyfan.

§18

Fe wnaeth y gŵr bendigedig, wedi ei flino gan eiddilwch a henoed, gan weld nad oedd ganddo ar yr adeg hon o’i fywyd nerth digonol ar ei gyfer ei hun a’i bobl, ymadael â’r gwaith llafurus o swydd esgobol a byw bywyd meudwy ar ei ben ei hun am nifer o flynyddoedd ar Ynys Enlli gyda gwŷr sanctaidd niferus a’i ddisgyblion, a oedd yn byw trwy lafur eu dwylo. A gorffennodd ei fywyd yn odidog.124 Nododd John Reuben Davies bod y disgrifiad blaenorol o ymddiswyddiad Dyfrig yn debyg i’r disgrifiad o ymddiswyddiad Euddogwy yn ei Fuchedd (VSOudocei(LL), §10; Davies 2003: 137–8). Yn ôl yr arfer Brydeinig, gelwir yr ynys ers talwm ac yn ddiarhebol yn Rhufain Prydain, oherwydd y daith hir a pheryglus dros y môr (yr ynys wedi ei lleoli ar ben pellaf y deyrnas), ac oherwydd sancteiddrwydd a harddwch y lle: sancteiddrwydd oherwydd gorwedda 20,000 o seintiau yno, cyrff cyffeswyr gymaint a merthyron; harddwch oherwydd fe’i hamgylchynir ar bob ochr gan y môr, gyda phentir yn codi ar yr ochr ddwyreiniol, ond gyda thir gwastad a ffrwythlon i’r gorllewin, yn cael digon o ddŵr gan ffynnon yn llifo’n felys ac yn rhannol arfordirol, â digonedd o ddolffiniaid; mae’n rhydd o’r holl nadroedd a’r holl lyffantod, ac yn wir ni cheir yr un o’r brodyr iau yn trigo yno ei gipio gan farwolaeth tra oroesa brawd hŷn yn y bywyd presennol.125 Quę more britannico [...] hac presenti uita (Yn ôl yr arfer Brydeinig [...] yn y bywyd presennol) Ceir y disgrifiad hwn o Ynys Enlli air am air ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §2), heblaw am y cymalau et antiquitus et in prouerbio a in ea conuersantium yn unig. Nododd Doble bod yr honiad o’r brodyr yn marw yn ôl eu hoed yn ymddangos hefyd ym Muchedd Winwaloe gan Wrdisten, a ysgrifennwyd yn Landévennec yn Llydaw yn ail hanner y nawfed ganrif (LWS 76–7, ac yn enwedig n. 52; cymh. De Smedt 1888: 241–5 (ii.26); SoC ii, 74–5). Mae John Reuben Davies wedi dadlau mai Buchedd Elgar oedd ffynhonnell wreiddiol yr adran hon (Davies 2003: 127–8).

§19

A gan arferai’r brodorion ei anrhydeddu a’i feddu mewn corff,126 Et quoniam uenerabantur indigenę corporaliter et habebant (A gan arferai’r brodorion ei anrhydeddu ac ei feddu mewn corff) Gellid tybio mai cyfeiriad at fordorion Ynys Enlli yw hyn, yr oedd ganddynt gorff Dyfrig cyn ei symud i Landaf, fel yr eglurir yn yr adran nesaf. mae’r rhai a arhosant yno yn galw ar y tad hwnnw fel eiriolwr gyda Duw a gyda holl seintiau’r ynys honno, ac yn amddiffynnydd y wlad gyfan. Yn wir, ychydig o’r gwyrthiau niferus a roddwyd mewn ysgrifen, fel y disgwylir pan y maent naill ai wedi eu llosgi mewn tanau gelynion neu wedi eu cludo ymhell i ffwrdd gan griw o ddinasyddion alltud. Fodd bynnag, yn hwyrach fe’u hymchwiliwyd a’u dysgu o ddogfennau’r hynafiaid ac o ysgrifennau hynafol a gofnodwyd mewn llythrennau.127 Pauca miracula quidem [...] antiquissimis scriptis litterarum (Yn wir, ychydig o’r gwyrthiau niferus [...] o ysgrifennau hynafol a gofnodwyd mewn llythrennau) Ceir y rhan fwyaf o’r adran hon ar ffurf debyg ym Muchedd Euddogwy (VSOudocei(LL), §12), a cheir adran debyg ym Muchedd Teilo Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §17). Seilir y tair adran yn y pen draw ar De excidio Britanniae Gildas (DEB 4.4). Gweler Davies 2003: 118–19. Fe’i claddwyd yn y lle hwnnw ym mynwent gwŷr sanctaidd Enlli, ac yn y safle hwnnw fe’i claddwyd yn ddiogel. A rhown mewn ysgrifen a dysgwn ar ein cof o ble a sut ac yn amser pa dywysogion (yr ymerawdwr apostolaidd, archesgob Caergaint, esgob Bangor) y symudwyd ef oddi yno i Landaf.

§20

Yn amser y Pab Calistus, Henri ymeradwr y Rhufeiniaid, Rawlff archesgob Caergaint, Henri brenin y Saeson, Dafydd esgob Bangor, Urban esgob Llandaf. Yn y flwyddyn chwe chant a deuddeg o ymgnawdoliad yr Arglwydd,128 Sexcentesimo duodecimo anno incarnationis dominicę (Yn y flwyddyn chwe chant a deuddeg o ymgnawdoliad yr Arglwydd) Mae’n debyg y cymerwyd y dyddiad o fersiwn o’r croniclau Lladin Cymreig (Jones 1946: 131; LWS 61, n. 12, 65). Mae’n gwrth-ddweud yr honiad yn §1 y cysegrwyd Dyfrig gan Garmon a Lupus yn hanner cyntaf y bumed ganrif. aeth y sanctaidd Ddyfrig, esgob eglwys Llandaf, i’r Arglwydd ar 14 Tachwedd. Fodd bynnag, yn y flwyddyn un mil un cant ag ugain (flwyddyn naid), ar Ddydd Gwener 7 Mai, fe’i symudwyd o Ynys Enlli gan Urban, esgob yr un eglwys, gyda gair a chaniatâd Rawlff, archesgob eglwys Caergaint, a chytundeb Dafydd, esgob Bangor, a hefyd ym mhresenoldeb Gruffudd, brenin Gwynedd, a gyda chymeradwyaeth gydamserol yr holl glerigwyr a phobl. Ac ar Ddydd Sul 23 Mai fe’i derbyniwyd yn ei eglwys Llandaf,129 Millesimo uero centesimo uigesimo (bissextilique) anno [...] receptus est in suam ecclesiam Landauiam (Fodd bynnag, yn y flwyddyn un mil un cant ag ugain (flwyddyn naid) [...] fe’i derbyniwyd yn ei eglwys Llandaf) Mae’r adran hon yn fersiwn olygedig o adran ym Muchedd Elgar: gweler Davies 2003: 127–8. ynghyd â gorymdaith wedi ei rhagflaenu â’r groes sanctaidd a digonedd o greiriau. Ac ar ei ddyfodiad, cafwyd glaw mawr a oedd angen ar y bobl. Gan na fu glaw am wyth wythnos neu fwy unrhyw le yn esgobaeth Morgannwg, nid oedd hyd yn oed diferyn wedi disgyn. Ar 2 Mehefin,130 Quarta nonis eiusdem mensis (Ar 2 Mehefin) Mae’r testun yn cyfrif bod y dyddiad hwn yn syrthio yn yr un mis (eiusdem mensis) â chreiriau Dyfrig yn cyrraedd Llandaf oherwydd cyfrifir yr ail ddyddiad (23 Mai) yn ôl o galan Mehefin. ar Ddydd Mercher, fe wnaeth yr un esgob a enwyd eisoes, gŵr o gof da,131 uir bonę memorię (gŵr o gof da) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Esgob Urban eto isod (§21). Fe’i defnyddir hefyd ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4) i ddisgrifio Meistr Caradog. Ceir ymadrodd debyg, uir beatę memorię, i ddisgrifio Dyfrig uchod (§16). Credwyd ar un adeg bod y disgrifiad hwn o Esgob Urban yn arwydd yr ysgrifennwyd Llyfr Llandaf wedi ei farwolaeth yn 1134 (LL xix; Brooke 1986: 19), ond ceir cydnabyddiaeth nawr ei bod yn gyffredin yn y ddeuddegfed ganrif i ddisgrifio rhywun a oedd dal yn fyw yn bonę memorię (Davies 1972: 460, n. 13; Davies 1998b: 7–8). wedi’r caledi ond cyn ennill y fath lawenydd ar ei gyfer ei hun a’i eglwys o achos y fath noddwr, wedi ymprydio a gweddïo, alw ei ganonau, sef y brawd Esni,132 fratrem scilicet Esni (sef y brawd Esni) Ar sail y datganiad hwn ceir yr honiad weithiau mai brawd Esgob Urban oedd Esni (e.e. Davies 1946–8: ii, 516; Brooke 1986: 38, n. 90). Fodd bynnag, mae’r testun yn galw Esni yn fratrem, ddim yn fratrem suum; awgryma hyn mai aelod o’r gymuned grefyddol yn unig oedd Esni, ac nid perthynas i Urban. deon yr un eglwys a gŵr o ddiweirdeb ac o’r pwyll uchaf, a’i gaplan o’r enw Isaac, gŵr o graffter a gallu mawr. Ac wedi gosod creiriau sanctaidd y bendigedig Ddyfrig ar y llawr a’u trefnu bob un, fel y galler eu paratoi ac, wedi cael gwared ar y llwch, eu golchi gyda dŵr o achos y fath daith fawr, fe’u gosodwyd gyda’u dwylo eu hunain yn y tair dysgl o flaen allor yr Apostol Pedr a’r cyffeswyr sanctaidd Dyfrig, Teilo ac Euddogwy, yn barchedig o’r trysor mawr hwnnw ac o’r wlad gyfan, ac yn syth wrth gyffyrddiad y creiriau sanctaidd dechreuodd y dŵr ferwi ar bob ochr mewn ffordd ryfeddol, fel petai carreg fawr wynias wedi ei gosod ynddo. Wedi syfrdanu, rhyfeddasant nid yn unig oherwydd y berwi helaeth trwy’r ddysgl gyfan, ond teimlasant hyd yn oed y dŵr a gynheswyd mor eithafol. Roedd y gwres yn y dŵr yn cynyddu ddim am gyfnod byr o amser neu am ennyd, ond yn wir am gyhyd y symudwyd y creiriau ganddynt, un ar ôl y llall, gyda’i gilydd yn y dŵr, tan ddiwedd y golchi. Canfuant y wyrth nid yn unig trwy eu synhwyrau o olwg a chyffwrdd, ond hefyd trwy eu synnwyr o glywed, gan iddynt glywed sŵn a therfysg y sylwedd poeth a gwlyb. Wedi gweld, clywed a chyffwrdd y pethau hyn, yn cydweddu â’r ffordd ‘Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau,133 Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 and 29; VSTeliaui(Vesp), §5; uchod, §16. cymerodd yr esgob un asgwrn o’r fraich, ac yn ei drin gyda llawenydd eithafol, fe’i gosododd yn ôl yn y dŵr. Ac wedi ei osod ar waelod y dŵr, symudodd ei hun o gwmpas y gwaelod am ychydig, heb unrhyw beth yn ei symud heblaw am amddiffyniad dwyfol am fwy nag awr. Gan mai ef yn unig a welsai hynny yn gyntaf, galwodd y deon, a oedd yn ei wasanaethu, ynghyd â’r caplan, i weld symudiad yr asgwrn yn y dŵr, a rhoesant ddiolch i Dduw (fel y gwna pob tystiolaeth gan gegau dau neu dri o ddynion)134 in ore duorum aut trium (gan gegau dau neu dri o ddynion) Cymh. Deut. 17.6, 19.15; Mathew 18.16; 2 Cor. 13.1. am y fath wyrth fawr. Wedi gweld y pethau hynny, ar gyfer mawl a gorfoledd eglwys Duw gosodasant greiriau Dyfrig mewn bedd yn addas ar gyfer y pwrpas hwnnw, yn yr hen fynachdy o flaen allor y Santes Fair, ar yr ochr ogleddol.

§21

Ac fe wnaeth yr esgob a enwyd uchod, gŵr o gof da, gan weld bychander y lle, 28 troedfedd mewn hyd, 15 mewn lled, 20 mewn uchder, a gyda dwy eil, un ar bob ochr, wedi eu mesur i faint ac uchder bach, a gyda chrongafell ar ffurf gron, 12 troedfedd mewn hyd a lled,135 Cyfeiria hyn at gysegrfan cromfannol. Cymh. Redknap 2006: 31. gyda chyngor Rawlff archesgob Caergaint a’r holl glerigwyr a phobl yr un un, gychwyn ar adeiladu mynachdy mawr er anrhydedd Pedr yr Apostol a’r cyffeswyr sanctaidd Dyfrig, Teilo ac Euddogwy, yn y flwyddyn un mil un cant ag ugain, ar 14 Ebrill ac ar Ddydd Mercher,136 .xviii. kalendas maii mensis et in quarta feria passionis (ar 14 Ebrill ac ar Ddydd Mercher) Noder y dechreuwyd ailadeiladu’r eglwys gadeiriol tua tair wythnos cyn dechrau symud creiriau Dyfrig, a ddisgrifiwyd yn yr adran flaenorol. wedi derbyn ar ei gyfer ei hun a’i eglwys y llythyr hwn gan yr arglwydd archesgob,137 his litteris domini archiepiscopi (y llythyr hwn gan yr arglwydd archesgob) Yn arwyddocaol iawn, ceir y geiriau hyn yng nghopiau Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv o Fuchedd Dyfrig ill dau. Yn Llyfr Llandaf ceir llythyr gan Rawlff, archesgob Caergaint, yn syth wedi’r Fuchedd. Ni cheir y fath lythyr yn Vespasian A. xiv. Awgryma hyn yn gryf bod copi Vespasian A. xiv yn deillio o ddrafft cynharach o Lyfr Llandaf, drafft yn cynnwys peth, o leiaf, o’r deunydd a gopïwyd i Lyfr Llandaf yn y drefn sy’n goroesi. gyda bendith a maddeuant am bechod wedi eu rhoi i bawb a gefnogo yn y dyfodol y gwaith a ddechreuwyd.138 Yn Vespasian A. xiv, ysgrifennir valete (ffarwel) ar ddiwedd y Fuchedd. Awgrymodd Kathleen Hughes y copïwyd hyn ar ddamwain o gopi o’r Fuchedd oedd wedi ei anfon o eglwys i eglwys (Hughes 1980: 63). Noder, fodd bynnag, datganiad anghywir Hughes bod valete yn ymddangos ar ddiwedd Buchedd Teilo, yn hytrach na Buchedd Dyfrig. Yn Vespasian A. xiv, mae coflen Dyfrig yn dilyn Buchedd Teilo yn syth, yn awgrymu yr etifeddwyd y ddwy set o ddeunydd ynghyd gan y casglwr.

1 Eluanum et Meduuinum (Eluanus a Meduuinus) Awgrymwyd bod Meduuinus wedi ei enwi ar ôl Sant Medwy, eponym Llanfedwy, ger Rhydri yn nwyrain Morgannwg (LWS 60, n. 10). Mae tarddiad Eluanus yn anhysbys. Yn rhyfedd, er i Sieffre o Fynwy roi dau enw gwahanol i’r llysgenhadon a anfonwyd gan Lucius, ceir cysylltiad hefyd rhwng eu henwau nhw a Llandaf: Faganus, yn debyg i Ffagan Sain Ffagan, y plwyf sy’n ffinio plwyf Llandaf, a Duuianus, yn debyg i Dyfan Merthyr Dyfan yn y Barri, ychydig i’r de-orllewin o Landaf (GMon iv.72.407). Rhoddir enwau tebyg i lysgenhadon Lucius (Phaganus a Deruuianus) mewn adrannau amrywiol o De antiquitate ecclesiae Glastoniensis⁠, testun a ysgrifennwyd yn wreiddiol gan William o Fambri rhwng 1129 a 1139 cyn ei ddatblygu gan fynachod Abaty Ynys Wydrin. Fodd bynnag, ceir anghytundeb ynghylch tarddiad yr enwau; a oeddent yn rhan o destun gwreiddiol William ac felly yn annibynnol o waith Sieffre (Tatlock 1950: 230–4) ynteu’n ychwanegiadau hwyrach gan fynachod Ynys Wydrin yn defnyddio gwaith Sieffre (Scott 1981: 27, 187). Os y senario cyntaf, mae’n bosib mai dogfen goll, tebyg i’r ddogfen bresennol ac yn deillio o Landaf, oedd ffynhonnell wreiddiol Sieffre a William. Am gysylltiadau geiriol posib rhwng y gwahanol destunau, gweler Brooke 1986: 48–9.

2 Cymerwyd y stori (heblaw am enwau’r ddau lysgennad) o Hanes Eglwysig Beda (HE i.4).

3 quod illa gens a primo regionis inhabitatore Bruto gentilis fuerat (oherwydd roedd y bobl hynny wedi bod yn baganiaid ers amser Brutus, preswylydd cyntaf yr ardal) Cyfeiriad at Historia Brittonum, sy’n cynnig amrywiol adroddiadau ynghylch Brutus: e.e. HB §7: Brittania insula a quodam Bruto, consule Romano, dicta (Enwyd ynys Prydain ar ôl Brutus, cwnsler Rhufeinig); HB §10: Et postea ad istam pervenit insulam, quae a nomine suo accepit nomen, id est Brittaniam, et implevit eam cum suo genere (Ac wedi hynny daeth ef [Britto] draw i’r ynys hon, a gymerodd ei henw o’i enw ef, hynny yw Prydain, ac fe’i llenwodd â’i bobl); HB §18: Qui incolae in primo fuerunt Brittanniae? Brittones a Bruto(Pwy oedd trigolion cyntaf Prydain? Y Brythoniaid o Brutus).

4 Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristongol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug) Ailadroddwyd isod, §15, ynghylch sefyllfa Prydain ar ôl sefydlu oratori Dyfrig ym Moccas: sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd y bobl Brydeinig gyfan y ffydd gywir).

5 dextralis partis Britannię (rhan ddeheuol Prydain) De Cymru mae’n debyg. Ar gyfer y defnydd o Britannia ar gyfer Cymru yn y cyfnod hwn, gweler Pryce 2001: 777–8.

6 Gungleis (Gwynlais) Llednant Taf Fawr.

7 Taf h.y. Taf Fawr.

8 coretibus (coredau) Gair o darddiad Celtaidd yw coretibus (cora Gwyddeleg Modern). Mae Llyfr Llandaf yn ei ladineiddio mewn ffordd unigryw trwy ddefnyddio’r trydydd rhediad. Caiff yr un gair ei ladineiddio mewn ffyrdd gwahanol yn y Collectio canonum hibernensis o Iwerddon(yn gynnar yn yr wythfed ganrif) ac yn y siarter Lanlawren o Gernyw (degfed ganrif) (Flechner 2008: 16–17).

9 Mae’r braint canlynol yn rhannu nodweddion gyda’r breintiau a geir yn Priuilegium sancti Teliaui ac ym Muchedd Euddogwy(VSTeliaui(LL), §20; VSOudoceu(LL), §4). Gweler Russell 2016; Davies 2003: 68–70; a Davies 1974–6.

10 sine consule, sine proconsule (heb iarll, heb siryf) Mae’n bosib bod hyn yn gyfeiriad at Robert, iarll Caerloyw (m. 1147), arglwydd Morgannwg yn ystod cyfnod casglu Llyfr Llandaf (Davies 1974–6: 126 a 131; Davies 2003: 69). Yn anarferol, rhoddwyd y teitl consul i Robert mewn dogfennau Lladin.

11 quincentas tribus sinus Sabrinę (pum cantref Môr Hafren) Golyga cantref yn llythrennol ‘[ardal] yn cynnwys cant o drefi’. Mae’n bosib mai Gwent Uwch Coed, Gwent Is Coed, Gwynllŵg, Penychen a Gronydd a olygir yma, sydd wedi eu lleoli ar lan ogleddol môr Hafren (Davies 2003: 78).

12 insulam Teithi (Ynys Teithi) Yr ynys chwedlonol rhwng Tyddewi ac Iwerddon y dywedir ei bod wedi ei boddi gan y môr, mae’n debyg (Jones 1947: 82). Trwy gynnwys Ynys Teithi, honnir i ‘archesgobaeth’ Llandaf gwmpasu de Cymru gyfan yn wreiddiol, yn awgrymu mai rhagesgobaeth oedd Tyddewi, i’r gorllewin. Dywedir y collwyd hanner gorllewinol yr archesgobaeth hon, i’r gorllewin o afon Tywi (h.y. esgobaeth Tyddewi) yn ystod cyfnod Euddogwy fel esgob Llandaf: gweler VSOudocei(LL), §5.

13 circuens (gan wneud cylchdaith) Yn Llyfr Llandaf mae llaw ddiweddarach wedi ychwanegu i ar ôl yr u yn circuens er mwyn creu’r sillafiad arferol circuiens, fel a ymddengys hefyd yn Vespasian A. xiv. Er hynny, ceir y sillafiad circuens ar rai achlysuron mewn testunau canoloesol eraill, gan gynnwys yr ailolygiad Gwyddeleg o Fuchedd Dewi (Colgan 1645: 426; cymh. James 1967: xxvi–xxix a xxxvii–xxxviii, er noder bod James yn rhoi’r dyddiad anghywir 1636 ar gyfer cyhoeddi gwaith Colgan).

14 Post hęc [...] perambulauit per totum (Wedi’r pethau hyn [...] ffiniau’r diriogaeth) Ailadroddir llawer o’r datganiad hwn air am air yn y siarter gyntaf wedi ei hatodi i Fuchedd Teilo (VSTeliaui(LL), §22; cymh. Davies 2003: 111).

15 Dehonglodd Wendy Davies y ddogfen hon fel traddodiad sefydliad yn dyddio’n gynharach na’r unfed ganrif ar ddeg neu’r ddeuddegfed ganrif (Davies 1979: 93).

16 Erb (Erf) Er ceir Erb yn aml mewn ysgolheictod modern, sillafer Hen Gymraeg Erb yn Erf mewn Cymraeg modern (cymh. W barf < Lat. barba).

17 Mainaur Garth Benni (Maenor Garth Benni [Treflan y Cae Cart]) Cysylltwyd Garth Benni gyda Bicknor yn Swydd Henffordd (LL xl, 407; LWS 77; WATU 131; Davies 1979: 92; Coe 2002: 300–1). Mewn siarter o’r dyddiad 1144, gelwir Bicknor ecclesia sancti Custenin de Biconovria⁠ (eglwys Sant Custennin o Biconovria⁠), yn darparu tystiolaeth bellach o’r cysylltiad a wneir yn y ddogfen bresennol rhwng Garth Benni a Chustennin. Noda Wendy Davies bod Lanngarthbenni⁠ yn eglwys (LL 176–8) gydag abbas (abad) neu princeps (arweinydd, pen) (LL 164) (Davies 1979: 93) mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf.

18 iaculum (fferi) Gweler LWS 77. Cynigia DMLBS d.g. jaculum, 4, yr ystyr ‘casting-net’ gan gyfeirio at yr esiampl hon, ond mae’n anodd gweld sut fyddai’r dehongliad hwn yn cydweddu â’r cyd-destun a geir yma.

19 consobrino suo (ei gefnder) Cefnder Peibio yn ôl pob tebyg, ond gall fod yn gyfeiriad at gefnder Dyfrig (cymh. LWS 71 (yn enwedig. n. 35), 78 (yn enwedig. n. 62); Davies 1978: 130; WCD 388).

20 grafium (siarter) Ymddengys bod graphium yn enwedig o boblogaidd yng Nghymru fel gair ar gyfer ‘dogfen’ neu ‘siarter’ (yn hytrach na ‘phwyntil’). Gweler y rhestr o ardystiadau yn DMLBS d.g. graphium.

21 super manum Dubricii sancti (dros law’r sanctaidd Ddyfrig) Cymharer y cyfeiriad yn §9 at rodd yn cael ei gosod dros y pedair efengyl a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin dros y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

22 Awgrymodd Wendy Davies fod y rhestr o dystion clerigol yn y siarter hon a’r rhestrau clerigol cysylltiedig yn adrannau 10, 11 a 13 yn ‘corrupt’, oherwydd gwneir y clerigwyr yn gyfoes â chwe chenhedlaeth o frenhinoedd ac maent yn cynnwys yr holl unigolion a enwir fel disgyblion Dyfrig yn ei Fuchedd (§15 isod) (Davies 1979: 38, 92–5). Gwell, efallai, nodi bod y rhestrau yn ‘artiffisial’ yn hytrach na ‘corrupt’.

23 Lanncerniu (Llangernyw) Rhywle ar yr Afon Aur (Coe 2002: 408–9). Nododd Wendy Davies y ceir Llangernyw ddwywaith yn rhagor, yn LL 165–6 a 192.

24 uncia Diffiniwyd uncia fel 12 modii mewn dau fan yn Llyfr Llandaf (LL 200 and 216). Dadleuodd Wendy Davies bod uncia yn cyfateb i 500 erw, a datblygodd yr uned yn y cyfnod Rhufeinig-Prydeinig, yn dynodi etifeddiaeth un dyn (Davies 1973). Cymh. Charles-Edwards 2013: 274–82.

25 Heithtir Rud (Heithtir Rhudd) Golyga Rhudd ‘coch, gwritgoch, brown’, ond mae ystyr Heithtir yn ansicr. Gweler Coe 2002: 357–8.

26 Elgistil (Elwystl) Yn debyg yn gamgymeriad am Arguistil (Arwystl). Ymddengys yr enw Elgistus mewn siarter yn LL 163, ond mae ei ddybled yn LL 73–4 (§8 isod) yn darllen Arguistil (Davies 1979: 93–4, 104).

27 Centiuit Am yr enw hwn gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3.

28 Lanniunabui (Llanwnabwy) Ar gyfer y dynodiad hyn, gweler WATU 107; Davies 1979: 93; Coe 2002: 500–1. Rhoddir Llanwnabwy i Landaf eto mewn siarteri yn LL 165–6 a 192.

29 Colt Yn debyg yn lygriad o’r enw Collbiu, Colluiu (Collfyw) (Davies 1979: 93).

30 Arcon Yn debyg yn lygriad o’r enw Aircol (Aergol) (Davies 1979: 93).

31 Cintimit Ar gyfer yr enw hwn, gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3.

32 Cvm Barrvc (Cwm Barrwg) Mae ystyr Barrwg yn ansicr (Coe 2002: 200–1). Noda ffiniau’r siarter yn §11 isod bod Cwm Barrwg wedi ei leoli yng Nghwm Aur. Rhoddir y tir eto mewn siarter yn LL 192, a cheir dybled o’r siarter bresennol yn LL 163. Ar gyfer cymhariaeth o’r ddogfen hon a’i ddybled, gweler Sims-Williams 1991: 32–3.

33 Petra Crita (Carreg Crida) Mae’n debyg mai’r enw Eingl-Sacsonaidd Creoda yw Crita, a geir yn yr achau Sacsonaidd a Mersiaidd (Coe 2002: 698–9).

34 Arguistil (Arwystl) Rhy dybled y ddogfen hon yn LL 163 yr enw Elgistus, ond mae’n debyg mai camgymeriad yw hyn am Arguist(us) (Davies 1979: 93–4, 104). Yn LL 163, ‘esgob’ o’r enw Elgistus yw derbynnydd y rhodd yn lle Dyfrig.

35 Cimmareia Ar gyfer y ffurf hon, cymharer Koch 1985/6: 48 a Sims-Williams 1991: 33.

36 Arcon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 163 y ffurf gywir Aircol (Aergol) (cymh. Davies 1979: 93).

37 Lannbocha (Llanfocha) St Maughan’s yw’r enw Saesneg am Lanfocha. Mae’r enw Saesneg a’r mwyafrif o esiamplau o’r sillafiad Lannmocha⁠ yn Llyfr Llandaf (gan gynnwys yn y ddogfen bresennol) yn dangos bod y rhuddellwr wedi sillafu’r /v/ ar ddechrau’r ail elfen yn anghywir gyda b yn hytrach na gyda m. Awgryma hyn bod, o safbwynt y rhuddellwr, /β/ < /b/ a /μ/ < /m/ wedi syrthio at ei gilydd fel /v/, yn annog dryswch ynghylch sillafiad yr ail sŵn. Dylid nodi bod fersiwn o’r ddogfen bresennol wedi ei chynnwys mewn siarter yn LL 171–3 (Davies 1979: 94, 107). Yn y fersiwn arall y derbynnydd yw’r Esgob Grecielis.

38 Castell Merych (Castell Meirch) Wedi ei gysylltu â Chastell-newydd (LL 412; WATU 166; Coe 2002: 142–3).

39 Lembi Ansicr. Gweler Coe 2002: 860.

40 Cilcirch Ansicr. Gweler Coe 2002: 859.

41 uallis Eclin (Dyffryn Eclin) Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn darllen Eilin yn unig, heb uallis. Mae’n bosib mai Eilin yn hytrach nag Eclin yw’r darlleniad cywir (Coe 2002: 259).

42 Nant Pedecon (Nant Pedecon) Mae ystyr Pedecon yn anhysbys. Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi Pedecou, sydd efallai yn ddarlleniad gwell. Am drafodaeth, gweler EANC 22; Coe 2002: 648.

43 uadum rufum (Rhyd Goch) Ar gyfer y gair cyntaf rhoddir uadem (sicrwydd) a uallem (dyffryn) yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu trefn. Fodd bynnag, mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi uadum (bas, rhyd). Gan fod y cysylltiad rhwng y ddwy fersiwn flaenorol o’r ddogfen hon yn fwy na chysylltiad yr un ohonynt i’r ddybled yn LL 172, ymddengys mai uadem neu uadum oedd yng nghynddelw gyffredin y tair ohonynt. Mae’n fwy tebygol mae’r ail sy’n gywir (Coe 2002: 856–7).

44 Sata Tinnuhuc Anhysbys. Mae’n bosib mai rhangymeriad gorffennol y Lladin serere (hau) yw sata, yn golygu ‘cnydau’ (DMLBS d.g. serere 1, 3). Am ddamcaniaeth ynghylch Tinnuhuc, gweler Coe 2002: 777–8.

45 Hendreb Iouoniu (Hendre Bywonwy) Darllena dybled y ddogfen hon yn LL 172 Henntre Iguonui. Yn Hendreb, ymddengys bod yr ail elfen wedi ei sillafu yn dangos treiglad /t/ i /d/ a gyda’r b cywir ar y diwedd. O ran Iouoniu/Iguonui, mae’n debygol bod y ddybled yn LL 172 yn rhoi darlleniad gwell. Fodd bynnag, ni cheir ardystiadau o Iguonui (‘Iwonwy’) fel enw personol, fel a ddisgwylir yn dilyn Hendre. Awgryma Coe y posibilrwydd credadwy mai’r enw personol Biguonui (‘Bywonwy’) yw’r ail elfen, enw a ymddengys yn y rhestr o dystion isod. Mae’n bosib y cywasgwyd y b (ar gyfer /v/) ar ddiwedd Hendreb gyda b Biguonui (hefyd ar gyfer /v/, oherwydd y treiglad), gan achosi’r ail i ddiflannu o’r sillafiad (Coe 2002: 364–5).

46 Num Camgymeriad am Nud (Nudd), y ffurf a geir yn nybled y ddogfen hon yn LL 172.

47 Sciblon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 172 Isciplan, gyda llafariad prosthetig wedi ei sillafu cyn y clwstwr sc. O ystyried y tebygrwydd y newidiwyd Cinguan i Cincuan yn fwriadol yn LL 172 (gweler y nodyn isod), mae’n bosib roedd gynddelw cyffredin Sciblon a Isciplan yn darllen -b- yn hytrach na -p-, ac fe wnaeth golygydd LL 172, gan gymryd bod b yn dynodi /b/, geisio gweithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /b/ yn p. Gyda’i gilydd, mae’n bosib bod Isciplan and Cincuan yn arddangos ymdrechion golygydd LL 172 i hynafoli orgraff enwau personol yn y ddogfen.

48 Guoren Ceir Gurou yn nybled y ddogfen hon yn LL 172. Mae’n debygol, felly, bod y gynddelw gyffredin yn darllen Guorou, ar gyfer ‘Gorau’.

49 Cinguan (Cynwan) Ceir Cincuan yn nybled y ddogfen hon yn LL 172, gyda c yn lle g. Mae hyn yn llai tebygol o fod yn gywir. Mae’n bosib i olygydd LL 172 gamddeall y confensiwn sillafu Hen Gymraeg o gu ar gyfer /w/, gan gymryd bod gu yn golygu /gw/. Gallai’r golygydd fod wedi ceisio wedyn weithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /g/ yn c.

50 Iluic Yn debyg yn gamgymeriad am Iliuc (Iliwg), fel a geir isod.

51 Cimuireg (Cyfwyre) Cymh. Koch 1985/6: 46, 50; Sims-Williams 1991: 50–1; GPC Ar Lein d.g. cyfwyre.

52 super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

53 Cil Hal (Cil Hal [Cornel y Rhos]) Cysylltwyd y diriogaeth hon gyda Phencoed yn Swydd Henffordd (LL 391; Davies 1979: 94), yn ôl pob tebyg oherwydd bod y nant Ariannell y ceir son amdani yn ffiniau’r diriogaeth yn llifo trwy blwyf Pencoed (EANC 94), er nad yw’r cysylltiad erioed wedi cael ei gyfiawnhau yn llawn (Coe 2002: 166–7). Amheua Wendy Davies y seiliwyd y siarter hon ar gofnod dilys (Davies 1979: 94).

54 super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §9 at osod rhodd uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

55 Iudner Yn debyg yn gamgymeriad ar gyfer Iudnou (Iddno), a ymddengys mewn rhestrau o dystion tebyg (Davies 1979: 94).

56 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5.

57 Tir Conloc (Tir Cynlog) Mae’r lleoliad yn ansicr, ond awgryma Evans a Coe y dylid ei leoli yn Eaton Bishop ar lan dde Afon Gwy, i’r gorllewin o Henffordd (LL 939; Coe 2002: 809–10). Awgrymodd Davies y dylid lleoli Tir Cynlog ym Madley, ychydig i’r gorllewin o Eaton Bishop, ond mae hyn yn llai tebygol oherwydd ceir cyfeiriad at Madley mewn man arall yn Llyfr Llandaf fel man geni ac yn hwyrach canolfan cwlt Dyfrig (isod, §14, a VSClitauci(LL/Vesp), §2) (Davies 1979: 94).

58 Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §13 isod. Ceir yn aml mewn siarteri Eingl-Sacsonaidd o ganol y ddegfed ganrif (Davies 1972: 463, 473).

59 insulam Ebrdil (ynys Efrddyl) Yn debyg yn ‘relatively low-lying triangle of land south of the Wye (Gwy), with Moccas at the north-west end and Madley at the south-east end’ (Coe 2002: 380–1).

60 Cum Barruc (Cwm Barrwg) Gweler y nodyn i §8.

61 yn isstrat Dour (yn nyffryn Dore) Rhannir y geiriau hyn yn ynis stratdour a ynis starat dour yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu tro. Gan nad yw ynis stratdour (ynys dyffryn Dore) yn gwneud fawr o synnwyr yn y cyd-destun hyn, awgrymodd Coe y posibilrwydd credadwy y dylid gwahanu’r geiriau yn yn isstrat Dour⁠ (yn nyffryn Dore) (Coe 2002: 384–5). Golden Valley yw enw Saesneg modern y dyffryn a’r enw Cymraeg ar gyfer yr afon Dore yw Afon Aur. Mae’n debyg y cododd yr enw Golden Valley wrth i siaradwyr Ffrangeg gamddeall Dorefel d’or (o aur).

62 archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio (i arch-fynachdy Llandaf ac archesgob Dyfrig) Dyma ddarlleniad Vespasian A. xiv. Mae Llyfr Llandaf yn rhoi Landauię archiepiscopo Dubricio (i Ddyfrig archesgob Llandaf), ond rhagflaenir y cymal hwn yn y llawysgrif gan ddilead hir annarllenadwy, a fyddai o bosib wedi darllen archimonasterio yn wreiddiol. Mae felly’n debygol bod y gynddelw gyffredin yn cynnwys y gair archimonasterio, a hefyd y gair et yn ôl pob tebyg, er mwyn i’r cymal wneud synnwyr. Gan nad yw et yn ymddangos yn Llyfr Llandaf, mae’n debygol y gwnaed y dilead yn y llawysgrif gan y brif law, wedi ysgrifennu archimonasterio Landauię ond cyn ysgrifennu archiepiscopo Dubricio. Gellid tybio bod yr ysgrifydd am gysylltu Dyfrig yn fwy amlwg gydag esgobaeth Llandaf.

63 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5.

64 Cinust Yn debyg yn gamgymeriad am Cinuin (Davies 1979: 94).

65 Porth Tvlon (Porth Dulon) Enwir y lle hwn yn ôl pob golwg ar ôl y Dulon y cyfeirir ato yn y testun. Cyfeirir at yr un lle mewn siarter yn LL 239–40 fel portus Dulon⁠⁠. Mae’n rhyfedd, felly, bod rhuddellwr y ddogfen bresennol wedi sillafu’r enw gyda T. Efallai y camddefnyddiodd y rhuddellwr y confensiwn sillafu lle sillafir /d/ rhynglafarog gyda t. Dadleuodd Wendy Davies bod gan y ddogfen ‘little in it to suggest the framework of an early charter’ (Davies 1979: 94).

66 quattuor modiis (pedwar modius) Mae’r defnydd o modius fel uned o dir yn deillio o ddefnydd Rhufeinig o modius fel mesur o wenith, ac felly fel mesur o gwrw y gellid ei gynhyrchu o wenith. Yn wreiddiol, un modius o dir oedd y maint o dir a allai, o dan amodau lleol, gynhyrchu un modius o gwrw fel rhodd o fwyd i arglwydd. Fel arfer cyfrifwyd modii mewn unedau o dri, oherwydd, mae’n debyg, roedd cafn arferol o gwrw yn cynnwys tri modius. Cymh. Davies 1973; Charles-Edwards 2013: 274–82.

67 Yn ôl Wendy Davies, mae gan y ddogfen hon ‘nothing to suggest the framework of any early charter’ (Davies 1979: 95).

68 Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §11 uchod.

69 Manus porrigens non erit indigens (Ni fydd angen ar law sy’n rhoi) Mae ffynhonnell y dyfyniad hwn yn anhysbys.

70 Dubricio (Dyfrig) Mae’n bosib y cododd y cysylltiad canfyddedig rhwng Penalun a Dyfrig oherwydd bod Penalun yn agos at Ynys Bŷr, a oedd, yn hwyrach, yn rhan o blwyf Penalun (LWS 80). Mae’n debyg mai Ynys Bŷr, wedi ei gynrychioli gan yr abad eponymaidd Piro, oedd un o’r ychydig leoedd yng Nghymru y gallai clerigwr Cymraeg o’r ddeuddegfed ganrif, yn tynnu ar Fuchedd Gyntaf Samson, ddarganfod cysylltiad rhyngddo a Dyfrig mewn testun cynnar (cymh. Flobert 1997: 178–81, 196–201 (§§20–1, 33–6); VSSamsonis(LL), §§18–19, 27–30). Byddai’r cysylltiad rhwng Dyfrig a Phenalun trwy Ynys Bŷr wedi galluogi casglwr Llyfr Llandaf i gysylltu tair canolfan bwysig cwlt Teilo a restrir yn y ddogfen bresennol gyda Llandaf yng nghyfnod cynnar ‘hanes’ dyfeisiedig Llandaf.

71 territorium aquilentium (tiriogaeth y cychwyr) Llanddowror yn Sir Gaerfyrddin, a elwir Llanddyfrwyr (eglwys y cychwyr) mewn man arall yn Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §29; VSOudocei(LL), §5). Mae’n debyg mai’r ffurf enidol lluosog o’r enw *aquilens, -entis (un dyfrllyd), yn annhystiedig fel arall, yw aquilentium, wedi ei fwriadu fel dynwarediad ar dyfrwr Cymraeg, lluosog dyfrwyr.

72 Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5. Ceir y saith enw olaf yn y rhestr bresennol eto yn yr un drefn mewn rhestr o ddisgyblion Dyfrig isod (§15).

73 filii eorum orphani et uxores eorum uiduę (boed eu meibion yn amddifaid a’u gwragedd yn weddwon) Salmau 108.9 (y Fwlgat; modern 109.9). Cymh. VSOudocei(LL), §19.

74 Guern i Duon (Gwern y Duon) Awgryma Coe mai dyma yw’r nant sy’n llifo i’r Taf yn SN290140 (Coe 2002: 324–5).

75 Nant Eilon (Nant Eilon [Nant Carw]) Cymh. GPC Ar Lein d.g. eilon1, eilion. Awgryma Coe mai’r nant yn SN256137 yw hon (Coe 2002: 635–6).

76 Cehir (Cyhyr) Awgryma Coe mai’r nant yn SN254149 sy’n llifo heibio Llanddowror yw hon (Coe 2002: 152).

77 Nant Bach Latron (Nant Bach Lladron) Yn ôl pob golwg, bach yw’r enw yn golygu ‘cilfach, ongl, cornel, troad’ yma yn hytrach na’r ansoddair cyffredin (cymh. GPC Ar Lein d.g. bach2⁠, c). Awgryma Coe mai’r nant yn SN250133 yw hon (Coe 2002: 623).

78 blain Nant Duuin (tarddle Nant Dwfn) Awgrymwyd mai ‘dyffryn’ yw ystyr nant yn yr achos hwn (CPNE 88; Coe 2002: 635). Os felly, mae’n debyg bod blain yn golygu ‘diwedd, pen’ yn hytrach na ‘tarddle afon/nant’. Fodd bynnag, mae’n anodd cysoni’r ystyr ‘dyffryn’ gyda’r datganiad diweddarach fod gan Nant Dwfn aber, ac felly mae’r dadansoddiad hwn yn anhebygol. Awgryma Coe mai un o ddwy nant yn SN239151 a SN241151 yw hon.

79 Finnaun i Da (Ffynnon y Da) Lleolir gan Coe ‘on or near the banks of the Tywi between grid squares SN6121 and SN6928’ (Coe 2002: 281–2).

80 Dubleis (Dulais) Yn Llyfr Llandaf ceir y sillafiad Dubleis yn gyntaf, yn dangos y -b etymolegol o du a’r treiglad cychwynnol o glais (‘nant’), ond yn hwyrach Dugleis, yn hepgor y cyntaf a ddim yn sillafu’r ail. Yn Vespasian A. xiv ceir Dugleis ddwywaith.

81 Cecyn Meryrc (Cegin Meirch [Crib Meirch]) Y crib yn SN594283 mae’n debyg. Ceir enwau lleoedd yn cynnwys yr elfen march ar ddau ben llethr gogledd-orllewinol y crib hwn: Llwyn-march⁠ a Pistyllmarch⁠ (Coe 2002: 148–9).

82 Cruc Petill Bechan (Crug Pedyll Bechan) Ymddengys mai ffurf fenywaidd unigol bychan yw bechan, ond ni allai hyn ddilyn y lluosog pedyll. Awgrymwyd, o ganlyniad, mai enw personol yw bechan (EANC 40; Coe 2002: 198), ond nid yw hyn yn arbennig o argyhoeddiadol.

83 Dugleis Bisgueiliauc (Dulas Bisweiliog [Dungy Dulas]) Y Dulas yn SN544207 mae’n debyg (Coe 2002: 234–5). Gellid tybio y defnyddiwyd yr ansoddair bisweiliog i wahaniaethu rhwng y nant hon a’r Dulais arall o fewn y ffiniau.

84 Nant ir Eilin (Nant yr Eilin [Nant y Carw]) O bosib y Nant Hîr fodern (Coe 2002: 643–4).

85 iChruc Cust (in Crug Cust [the Hidden Hillock]) Mae’r gyfres iCh yn iChruc yn cynrychioli’r arddodiad in wedi ei ddilyn gan dreiglad trwynol y c cychwynnol. Fel arall, nid yw Cust yn hysbys ond fel gwraidd yr ansoddair digust (clir, agored, anghuddiedig), ansoddair na cheir ond un esiampl ohono, yng ngwaith Dafydd ap Gwilym, bardd o’r bedwaredd ganrif ar ddeg (GPC Ar Lein d.g. digust).

86 Isceuiauc (Ysgeifiog) Awgrymwyd mai’r nant yn SN601250 yw hon (Coe 2002: 383).

87 Ueithini (Myddyfi) Am drafodaeth, gweler LL 412; EANC 163; Coe 2002: 614.

88 Licat Tauern (Llygad Tauern) Mae’n bosib mae tafarn Cymraeg modern yw Tauern, yn ôl pob golwg yn dangos cynhaliaeth yr ail lafariad o’r Lladin taberna, y gair y mae tafarn yn deillio ohono (Coe 2002: 481). Os yw hyn yn gywir, nid yw ystyr Llygad Tafarn yn glir o gwbl.

89 Letuer Cell Mae’r enw hwn yn anodd i’w ddehongli. Awgryma Coe yn betrus ei ddadansoddi fel Cymraeg Modern Llydw + yr + Cell, yn golygu ‘Cymdeithas y Gell’, ond mae hyn yn gofyn i’r ddwy enghraifft o e yn Letuer olygu /ə/, a fyddai’n anarferol iawn yn orgraff Llyfr Llandaf.

90 Qvidam rex fuit Ercychi regionis Pepiau nomine (Roedd yna frenin o ardal Ergyng o’r enw Peibio) Ym Muchedd Dewi Rhygyfarch, mae Dewi yn melltithio Peibio, brenin Ergyng, o’i ddallineb (VSDauid(Vesp), §13).

91 Cyn dechrau’r adran hon, ychwanega Vespasian A. xiv y teitl Incipit vita sancti Dubritii, archiepiscopi urbis legionum. .xviii. kalendas decembris (Yma dechreua Buchedd Dyfrig, archesgob Caerleon. 14eg o Dachwedd). Noder i’r teitl hwn, yn dilyn Sieffre o Fynwy (GMon viii.140.293, ix.143.2, ix.147.94, ix.156.332–3) a Benedict o Gaerloyw (VSDubricii(VespII), §§8, 26), gysylltu Dyfrig â Chaerleon yn hytrach na Llandaf, er gwaethaf honiad testun y Fuchedd.

92 Ebrdil (Efrddyl) Roedd Efrddyl yn amlwg yn santes leol bwysig, a lleolwyd rhai o’i chysegriadau yng ngorllewin Swydd Henffordd a Sir Fynwy yn agos i gysegriadau i Ddyfrig. Mae’n debygol y cynlluniwyd y stori bresennol gyda Efrddyl yn fam i Ddyfrig i gysylltu’n fwy agos ddau sant lleol, tra’n pwysleisio rhagoriaeth gyffredinol Dyfrig (Davies 2003: 79–80).

93 Ychwanega Vespasian A. xiv: uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesi (gyda’i ddillad a’i wallt yn ddianaf o unrhyw losgi).

94 gauisus est nimium, ut aliquis positus in naufragio cum peruenerit ad portum (llawenhaoodd yn eithafol, fel rhywun a fu mewn llongddrylliad pan ddaw i borthladd) Cymharer y gyffelybiaeth a ddefnyddir ym Muchedd Euddogwy pan gyrhaedda carw yn cael ei ddilyn gan helwyr ddiogelwch clogyn Euddogwy: At si post naufragium qui peruenerit ad portum, aut post tristitiam qui uenit ad gaudium (Ac fel pan ddaeth rhywun i borthladd wedi llongddrylliad, neu fel pan droes rhywun o dristwch i hapusrwydd) (VSOudocei(LL), §9).

95 Inis Ebrdil (Ynys Efrddyl) Gweler y nodyn i §11.

96 Mais Mail Lochou (Maes Mail Lochou) Awgrymwyd bod Mais Mail Lochou⁠ yr un peth â’r campus Malochu⁠ yn y siarter yn LL 165–6 (LL 411–12; CPNE 165). Mae’n bosib y dylid cysylltu Mais Mail Lochou⁠ gydag ardal fawr yn gyfarwydd yn ddiweddarach fel Mawfield (Coplestone-Crow 1989: 14; Coe 2002: 570–1). Mae’n bosib bod Mail Lochou yn enw personol Gwyddeleg o’r fath mael (gwas) + ansoddair/enw/enw priod (Coe 2002: 571).

97 utriusque legis, noui et ueteris, peritia (gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) Cymharer y disgrifiad o Feistr Caradog ym Muchedd Elgar: peritus in scientia utriusque legis, nouę et ueteris (arbenigwr mewn gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) (VSElgari(LL), §4).

98 Ar gyfer y rhestr ddilynol, gweler LWS 68–73 a Davies 2003: 81–4.

99 Vbeluius (Ufelfyw) Olynydd honedig Euddogwy fel esgob Llandaf, a derbynnydd tair siarter yn LL 160–2.

100 Merchguinus, Elguoredus, Gunuinus (Merchwyn, Elwared, Gwynfyw) Rhestrir y tri disgybl hyn yn yr un drefn ym Muchedd Euddogwy ymysg y rhai hynny a etholodd Euddogwy yn esgob (VSOudocei(LL), §§3–4; cymh. LWS 69, 211). Ymddengys y tri yn dystion i ddogfennau eraill yn Llyfr Llandaf (Davies 2003: 81–2).Ar gyfer y ffurf ‘Gwynfyw’, cymharer VSOudocei(LL), §§3–4, lle gelwir yr un person Gunnuinus a Gunnbiu.

101 Congual, Arthbodu, Congur (Cynwal, Arthfoddw, Cynwr) Tri eponym Llangynwalan, Llanarthfoddw a Llangynwr yng Ngŵyr, mae’n debyg, a restrir yn yr un drefn fel eiddo a roddwyd i Euddogwy mewn siarter wedi ei hatodi i’w Fuchedd (VSOudocei(LL), §16; cymh. LWS 69–70; Davies 2003: 82). Mae’r siarter sydd yn cynnwys y rhoddion hyn yn nodi mai ‘tir y sanctaidd Ddyfrig yng ngwlad Gŵyr, a gollodd y sanctaidd Euddogwy’ yw podum Cyngualan⁠ (eglwys Cynwalan). Mae’n debyg mai monasterium sancti Cinguali (mynachdy’r sanctaidd Cynwal) y troseddwyd yn ei erbyn gan y Brenin Gruffudd mewn siarter yn LL 239 (Davies 1979: 124) yw Llangynwalan.

102 Arguistil (Arwystl) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 166–7. Mae’n debyg mai hwn yw’r Esgob Elgistus sydd yn dderbynnydd y siarter yn LL 163 (gweler nodiadau i §6 a §8 uchod) hefyd.

103 Iunabui (Inabwy) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd dwy siarter yn LL 163–4. Inabwy yw’r unig berson a ymddangosa yn y rhestr bresennol o ddisgyblion Dyfrig ynghyd â’r rhestr o ddisgyblion Teilo ym Muchedd Teilo (VSTeiliaui(LL), §16).

104 Guoruan (Gwrfan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 167–8.

105 Elheharn, Iudnou, Guordocui, Guernabui (Elhaearn, Iddno, Gwrddogwy, Gwernabwy) Ceir y pedwar disgybl hyn mewn grŵp yn y siarter yn LL 163–4, yn rhoi Llanllwydau i Esgob Inabwy, gyda’r tystion Iudnou abbas Bolcros⁠ (Iddno, abad Bellamore), Helhearn abbas Lannguorboe⁠ (Elhaearn, abad Llanwrfwy[?]), Guordoce abbas Lanndeui⁠ (Gwrddogwy, abad Llanddewi [o bosib Llanddewi Rhos Ceirion]) a Guenuor [recte Guernabui] abbas Lanngarthbenni⁠ (⁠⁠Guenuor, abad Llangystennin Garth Brenni), ac mewn siarter yn LL 165–6, yn rhoi St Kingsmark a’i diroedd i Esgob Comeregius, gyda’r tystion Iudon [recte Iudnou] abbas Bolgros⁠, Elhearn abbas Lannguruoe⁠, Gurdocoe abbas Lanndeui⁠a Guernapui Guritpenni⁠ (cymh. Davies 1979: 104–5). Caiff y siarter rhwng y ddwy hyn, yn LL 164–5, sy’n rhoi Llanfuddwalan i Esgob Inabwy, ei thystio gan dri o’r pedwar: Iudnou abbas Bolgros⁠, Guordocui abbas Lanndeui⁠ a Guernabui princeps Garthbenni⁠.

106 Aidan (Aeddan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 162–3.

107 Cinuarch (Cynfarch) Eponym Lanncinmarch⁠, nawr St Kingsmark, wedi ei roi yn y siarter yn LL 165–6, fel y noder yn ei gyfosodiad: ecclesiam Cynmarchi discipuli Dubricii sancti (eglwys Cynfarch, disgybl y sanctaidd Ddyfrig). Mae pedwar arall o ddisgyblion Dyfrig yn y rhestr bresennol yn dystion i’r siarter hon (gweler y nodyn i Wernabwy uchod).

108 Hennlann (Henllan) O bosib Hentland yn Swydd Henffordd (Coe 2002: 361–2).

109 Mochros (Moccas) Noder y ceir sôn bod Llanefrddyl yn agos i Moccas yn y siarter yn LL 192 (LWS 66).

110 ubicunque inueneris suem albi coloris cubantem cum suis porcellis, ibi funda et conde in nomine Sanctę Trinitatis habitaculum simul et oraculum (ble bynnag y darganfydda hwch o liw gwyn yn gorwedd gyda’i moch bach, yn y lle hwnnw gosoda a sefydla breswylfa ynghyd ag oratori yn enw’r Drindod Sanctaidd) Mae Karen Jankulak wedi nodi bod y motiff o sant yn sefydlu eglwys mewn man wedi ei benodi gan foch gwyllt yn gyffredin mewn hagiograffeg yn y byd Celtaidd ei hiaith, ac mae’n debygol y deillia’r motiff yn y pen draw o’r hanes o sefydlu Alba Longa yn Aeneid Fyrsil (Jankulak 2003).Mae nifer o nodweddion y stori ym Muchedd Dyfrig yn ei chysylltu yn enwedig o agos gyda storïau tebyg ym Muchedd Paul Aurelian Wrmonoc, a ysgrifennwyd yn Llydaw yn 884 (Cuissard 1881–3: 442–3), ac ym Mucheddau Cadog, Illtud a Chyngar (VSCadoci(Vesp), §8; VSCadoci(Gotha); VSIltuti(Vesp), §7; VSCungari(Wells); cymh. LWS 74–5; Jankulak 2003: 273–4). Mae’r storïau hyn i gyd yn cynnwys sant yn sefydlu eglwys, wedi ei chysegru yn benodol i’r Drindod Sanctaidd, mewn lle a benodwyd gan foch gwyllt (ac yn aml gwyn). Defnyddir termau tebyg i ddisgrifio adeiladau’r eglwys ym mhob testun. Disgrifir yr adeiladau a sefydlwyd gan y seintiau yn y mannau a benodwyd gan y moch fel habitacula a oratoria ym Mucheddau Illtud a Chygnar. Defnyddir yr un geiriau i ddisgrifio eglwysi a sefydlwyd gan Paul Aurelian yn ei Fuchedd, er nid yr eglwys a sefydlwyd ar safle’r moch. Dylid cymharu y rhain â’r habitaculum a oraculum a sefydlwyd gan Ddyfrig, fel y nodwyd yn y darn presennol ac eto isod. Mae o bosib yn nodedig bod Vespasian A. xiv, yn y disgrifiad cyntaf o’r ddau adeilad wedi eu sefydlu gan Ddyfrig, yn darllen oratorium, fel yn y Bucheddau eraill, yn hytrach nag oraculum. Fodd bynnag, defnyddir oraculum mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf i ddisgrifio eglwysi wedi eu sefydlu gan Euddogwy a Chlydog (VSOudocei(LL), §§9, 14; VSClitauci(LL/Vesp), §1).

111 ut lucerna super candelabrum (fel llusern ar ben ganhwyllbren) Cymh. Mathew 5.15; Marc 4.21; Luc 8.16, 11.33; VSOudocei(LL), §2.

112 sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd yr holl bobl Brydeinig y ffydd gywir) Ailadroddir uchod, §1, yng nghyd-destun cyflwr Prydain cyn heresi Pelagiws: Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristnogol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug).

113 nobili parentela (tras fonheddig) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Meistr Caradog ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4).

114 eius manus impositione (trwy bwyso ei law) Defnyddir yr un ymadrodd ym Muchedd Samson Llyfr Llandaf i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a dwywaith ym Muchedd Teilo i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a Teilo yn iacháu cleifion (eius manus impositione) (VSSamsonis(LL), §39; VSTeliaui(LL), §§11, 17). Ni cheir yr un o’r enghreifftiau hyn ym Muchedd Teilo Vespasian A. xiv.

115 et ut quiddam de multis enarrem (fel yn yr un esiampl o lawer a adroddaf) Nid yw’r stori sy’n dilyn, a ddeillia yn llwyr o Fuchedd Samson (gweler y nodyn nesaf), yn cytuno gyda’r datganiad, gan nad yw’n ymwneud â gwyrth iacháu. Fodd bynnag, mae’r stori yn yr adran nesaf (§17), ynghylch merch sâl y mae Dyfrig yn ei hiacháu trwy yrru allan cythraul a oedd wedi ei meddiannu, yn gwneud mwy o synnwyr fel y quiddam de multis. Awgryma hyn yn gryf bod y stori a gymerwyd o Fuchedd Samson wedi ei mewnosod yn drwsgl i fersiwn cynt o Fuchedd Dyfrig, lle yr oedd stori §17 yn dilyn y datganiad presennol yn syth (LWS 63, yn enwedig. n. 13; Guy 2018: 14–15).

116 Seiliwyd y stori ganlynol ar Fuchedd Samson (VSSamsonis(LL), §§27–9), er yn y Fuchedd honno y lleoliad yw myanchdy Piro yn hytrach na mynachdy Illtud, a Samson, yn lle Dyfrig, sy’n achosi llenwi’r cynhwyswyr gwag.

117 Cymh. VSSamsonis(LL), §§12, 13, 38.

118 domus (mynachdy) Defnyddir yr un gair i ddisgrifio mynachdy Illtud ym Muchedd Gyntaf Samson, §13 (Flobert 1997: 166), er nid yn fersiwn Llyfr Llandaf o Fuchedd Samson.

119 prelatoribus (uchafiaid) Mae praelator yn air cymharol brin; dyfynna geiriaduron un esiampl yn unig o Tertullian (e.e. Lewis and Short 1879) ynghyd â’r esiampl bresennol (DMLBS).

120 Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 a 29; VSTeliaui(Vesp), §5; isod, §20.

121 Guidgentiuai Mae’r ffurf rhyfedd hon yn ymddangos mewn siarter wedi ei hatodi i Fuchedd Euddogwy fel enw tad Brochfael, rhoddwr Mynachdy (VSOudocei(LL), §33). Gall Guidgentiuai fod yn gamgymeriad am Guidgenti, Lladineiddiad o Guidgen (Gwyddien), neu Guidgen ynghyd â’r epithed anhysbys tiuai. Gweler y nodiadau i VSOudocei(LL), §24.

122 Arganhell (Ariannell) Nododd Doble bod Arganhell yn ymddangos fel elfen mewn dau gymal ffiniau yn Llyfr Llandaf, ynghylch llefydd wedi eu lleoli, yn eu tro, yn agos i Bencoed yn Swydd Henffordd (uchod, §10) ac yn agos i Lanfocha, dros ffin Swydd Henffordd yn Sir Fynwy (LL 173; cymh. uchod, §9) (LWS 75–6; Davies 2003: 80). Efallai fod y fath enw topograffaidd yn Sir Henffordd yn fodel ar gyfer enw merch Guidgentiuai. Mae Ariannell yn enw afon eithaf cyffredin (EANC 92–6; CPNE 11; Coe 2002: 78–9), er bod esiamplau eraill o’i defnydd fel enw personol (EANC 95).

123 Nododd John Reuben Davies fod y stori hon yn gyffelyb i storiau ym Muchedd Gyntaf Samson: Davies 2003: 112; cymh. Flobert 1997: 200–3, 222–3 (§§38, 52); VSSamsonis(LL), §§32, 45.

124 Nododd John Reuben Davies bod y disgrifiad blaenorol o ymddiswyddiad Dyfrig yn debyg i’r disgrifiad o ymddiswyddiad Euddogwy yn ei Fuchedd (VSOudocei(LL), §10; Davies 2003: 137–8).

125 Quę more britannico [...] hac presenti uita (Yn ôl yr arfer Brydeinig [...] yn y bywyd presennol) Ceir y disgrifiad hwn o Ynys Enlli air am air ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §2), heblaw am y cymalau et antiquitus et in prouerbio a in ea conuersantium yn unig. Nododd Doble bod yr honiad o’r brodyr yn marw yn ôl eu hoed yn ymddangos hefyd ym Muchedd Winwaloe gan Wrdisten, a ysgrifennwyd yn Landévennec yn Llydaw yn ail hanner y nawfed ganrif (LWS 76–7, ac yn enwedig n. 52; cymh. De Smedt 1888: 241–5 (ii.26); SoC ii, 74–5). Mae John Reuben Davies wedi dadlau mai Buchedd Elgar oedd ffynhonnell wreiddiol yr adran hon (Davies 2003: 127–8).

126 Et quoniam uenerabantur indigenę corporaliter et habebant (A gan arferai’r brodorion ei anrhydeddu ac ei feddu mewn corff) Gellid tybio mai cyfeiriad at fordorion Ynys Enlli yw hyn, yr oedd ganddynt gorff Dyfrig cyn ei symud i Landaf, fel yr eglurir yn yr adran nesaf.

127 Pauca miracula quidem [...] antiquissimis scriptis litterarum (Yn wir, ychydig o’r gwyrthiau niferus [...] o ysgrifennau hynafol a gofnodwyd mewn llythrennau) Ceir y rhan fwyaf o’r adran hon ar ffurf debyg ym Muchedd Euddogwy (VSOudocei(LL), §12), a cheir adran debyg ym Muchedd Teilo Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §17). Seilir y tair adran yn y pen draw ar De excidio Britanniae Gildas (DEB 4.4). Gweler Davies 2003: 118–19.

128 Sexcentesimo duodecimo anno incarnationis dominicę (Yn y flwyddyn chwe chant a deuddeg o ymgnawdoliad yr Arglwydd) Mae’n debyg y cymerwyd y dyddiad o fersiwn o’r croniclau Lladin Cymreig (Jones 1946: 131; LWS 61, n. 12, 65). Mae’n gwrth-ddweud yr honiad yn §1 y cysegrwyd Dyfrig gan Garmon a Lupus yn hanner cyntaf y bumed ganrif.

129 Millesimo uero centesimo uigesimo (bissextilique) anno [...] receptus est in suam ecclesiam Landauiam (Fodd bynnag, yn y flwyddyn un mil un cant ag ugain (flwyddyn naid) [...] fe’i derbyniwyd yn ei eglwys Llandaf) Mae’r adran hon yn fersiwn olygedig o adran ym Muchedd Elgar: gweler Davies 2003: 127–8.

130 Quarta nonis eiusdem mensis (Ar 2 Mehefin) Mae’r testun yn cyfrif bod y dyddiad hwn yn syrthio yn yr un mis (eiusdem mensis) â chreiriau Dyfrig yn cyrraedd Llandaf oherwydd cyfrifir yr ail ddyddiad (23 Mai) yn ôl o galan Mehefin.

131 uir bonę memorię (gŵr o gof da) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Esgob Urban eto isod (§21). Fe’i defnyddir hefyd ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4) i ddisgrifio Meistr Caradog. Ceir ymadrodd debyg, uir beatę memorię, i ddisgrifio Dyfrig uchod (§16). Credwyd ar un adeg bod y disgrifiad hwn o Esgob Urban yn arwydd yr ysgrifennwyd Llyfr Llandaf wedi ei farwolaeth yn 1134 (LL xix; Brooke 1986: 19), ond ceir cydnabyddiaeth nawr ei bod yn gyffredin yn y ddeuddegfed ganrif i ddisgrifio rhywun a oedd dal yn fyw yn bonę memorię (Davies 1972: 460, n. 13; Davies 1998b: 7–8).

132 fratrem scilicet Esni (sef y brawd Esni) Ar sail y datganiad hwn ceir yr honiad weithiau mai brawd Esgob Urban oedd Esni (e.e. Davies 1946–8: ii, 516; Brooke 1986: 38, n. 90). Fodd bynnag, mae’r testun yn galw Esni yn fratrem, ddim yn fratrem suum; awgryma hyn mai aelod o’r gymuned grefyddol yn unig oedd Esni, ac nid perthynas i Urban.

133 Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 and 29; VSTeliaui(Vesp), §5; uchod, §16.

134 in ore duorum aut trium (gan gegau dau neu dri o ddynion) Cymh. Deut. 17.6, 19.15; Mathew 18.16; 2 Cor. 13.1.

135 Cyfeiria hyn at gysegrfan cromfannol. Cymh. Redknap 2006: 31.

136 .xviii. kalendas maii mensis et in quarta feria passionis (ar 14 Ebrill ac ar Ddydd Mercher) Noder y dechreuwyd ailadeiladu’r eglwys gadeiriol tua tair wythnos cyn dechrau symud creiriau Dyfrig, a ddisgrifiwyd yn yr adran flaenorol.

137 his litteris domini archiepiscopi (y llythyr hwn gan yr arglwydd archesgob) Yn arwyddocaol iawn, ceir y geiriau hyn yng nghopiau Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv o Fuchedd Dyfrig ill dau. Yn Llyfr Llandaf ceir llythyr gan Rawlff, archesgob Caergaint, yn syth wedi’r Fuchedd. Ni cheir y fath lythyr yn Vespasian A. xiv. Awgryma hyn yn gryf bod copi Vespasian A. xiv yn deillio o ddrafft cynharach o Lyfr Llandaf, drafft yn cynnwys peth, o leiaf, o’r deunydd a gopïwyd i Lyfr Llandaf yn y drefn sy’n goroesi.

138 Yn Vespasian A. xiv, ysgrifennir valete (ffarwel) ar ddiwedd y Fuchedd. Awgrymodd Kathleen Hughes y copïwyd hyn ar ddamwain o gopi o’r Fuchedd oedd wedi ei anfon o eglwys i eglwys (Hughes 1980: 63). Noder, fodd bynnag, datganiad anghywir Hughes bod valete yn ymddangos ar ddiwedd Buchedd Teilo, yn hytrach na Buchedd Dyfrig. Yn Vespasian A. xiv, mae coflen Dyfrig yn dilyn Buchedd Teilo yn syth, yn awgrymu yr etifeddwyd y ddwy set o ddeunydd ynghyd gan y casglwr.

1 Landauensis L; Landauensi V.

2 V adds .xviiio. kalendas Decembris.

3 constituit V; constuit L.

4 podum L; podium V.

5 Lanntam L; Lantaf V.

6 Henriu Gunua L; Riu Gunya V (altered from Riu Gunia by the correcting scribe).

7 omnibus xmnibus L (o added over an erasure); omnibus V (added by the correcting scribe).

8 et L; – V.

9 nec L; et V.

10 incolis L; – V.

11 sinus L; – V.

12 Sabrinę L; Sabarie V.

13 Ercic L; Erting V.

14 Anercyc L; Anertyc V.

15 Teithi L; Theithi V (altered from Theiti by the correcting scribe).

16 earum L; eorum V.

17 Decretum est itaque V;Dexxxxxx x x L (corrected to Decretumque est by a later hand).

18 nulli omnino hominum L; nulli hominum omnino V.

19 et L; sed V.

20 honorisque V; honorisx L (que added over an erasure).

21 ita L; ista V (altered from ita by the correcting scribe).

22 maledictione autem L; maledictione autem incussa V.

23 quibusdam L; quasdam V.

24 Coadunatores L; Coadiutores V.

25 Bancorensi L; Bangorensi V.

26 Ildutum L; Litutum V.

27 Mocrosi L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe).

28 posteriori semper seruiret L; posteriora semper seruaret V.

29 Lanncustenhinn Garth Benni in Ercicg L; – V.

30 Peipiau L; Pepiau V.

31 Garth Benni L; Garth Penni V.

32 soceri V; socri L.

33 scriptione L; conscriptione V.

34 censu V; sensu L.

35 seruientibusque V; seruientibus L.

36 Peipiau L; Pepiau V.

37 ęternum L; sempiternum V.

38 Iouann L; Louaun V.

39 Iunapius L; Lunapuis V.

40 Peipiau L; Pepiau V.

41 Custenhin L; Custehin V.

42 De Lanncerniu L; – V.

43 Peipiau L; Pepiau V.

44 Lanncerniu L; Lancernui V.

45 O L; O’r V.

46 cehit L; cehut V.

47 Heithtir L; Eithtir V.

48 Elgistil L; Elgisti V.

49 Peipiau L; Pepiau V.

50 De Lanniunabui L; – V.

51 Peipiau L; Pepiau V.

52 ecclesia L; ecclesiam V.

53 o’r L; o V.

54 guoiret L; guoriet V.

55 O’r L; O V.

56 Cimmerred L; Cimerred V.

57 Elharnn L; Elharrir V.

58 Peipiau L; Pepiau V.

59 Cinuin L; Cinnuin V.

60 Colt L; Clot V.

61 Arcon L; Arcom V.

62 Guodcon L; – V.

63 Cingint L; Cinguit V.

64 seruaturis L; seruantibus V.

65 De Cvm Barrvc L; – V.

66 Pepiav L; Peipiau V.

67 sequacibus L; sequacibus successoribus V.

68 lech: longitudo. Latitudo: de lech usque ad L; – V (homeoteleuton).

69 Cinguarui L; Cinguarrn V.

70 Cimmareia L; Cunmareia V.

71 laicis testes L; laicis uero V.

72 Guoidci L; Guidci V.

73 execrentur L; exequentur maledictionem V.

74 De Lannbocha L; – V.

75 Petro V; xetro L (P added over an erasure).

76 archiepiscopo Dubricio L; Dubricio archiepiscopo V.

77 archimonasterii L; monasterii V.

78 suis omnibus L; omnibus suis V.

79 uidelicet L; siliset V.

80 eam L; ista V.

81 Merych L; Meyrch V.

82 Lembi L; Lenbi V.

83 Cilcirch L; Cilcirc V.

84 Nant Nan VL. The doublet at LL 172 reads Nant.

85 Uadum Uadem L; Uallem V. The doublet at LL 172 reads Uadum. See Coe 2002: 856–7.

86 rufum L; rufini V.

87 di’r auallen L; dira uallem V.

88 exit L; exiit V.

89 descendit L; destendit V.

90 finis agri istius podii L; finis podii V.

91 Ioubiu L; Iobiu V.

92 Britcon V; Britton L.

93 Gloiu L; Gloui V.

94 Cimuireg L; Cimurget V.

95 benedicentes L; benedictiones V.

96 Landauia L; Landauie V.

97 De Cil Hal L; – V.

98 in uoluntate V; in uoluntate in uoluntate L (the first in uoluntate has been struck through by a later hand).

99 Iudner L; Uidner V.

100 Guordocui L; Guoidocui V.

101 Gurtauan L; Guitauan V.

102 Tir Conloc L; – V.

103 Pepiau L; Pepiauc V.

104 Ebrdil L; Ebredil V.

105 isstrat L; isstarat V.

106 archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio V; xxxxx xxxxxxxxxx Landauię archiepiscopo Dubricio L.

107 Arguistil L; Argustil V.

108 Conuran L; Connuran V.

109 filii L; filius V.

110 hoc L; – V.

111 Amen L; – V.

112 Porth Tvlon L; – V.

113 Dulon L; Dolom V.

114 homini V; homni L.

115 in L; – V.

116 in L; – V.

117 Merchguinus L; Merguinus V.

118 Lugobi L; – V.

119 LV add ab illo.

120 separauerint L; separauerit V.

121 autem L; – V.

122 De Penn Alvn L; – V.

123 Teiliaus L; Teliauus V.

124 ripam L; – V.

125 inantea L; et deinceps V.

126 uero L; autem V.

127 Ubelbiu L; Vbelui V.

128 Iouann L; Iohann V.

129 Guoruan L; Goruan V.

130 Elhearn, Iudnou, Gurdocui L; – V.

131 i L; – V.

132 Cehir L; Cheir V.

133 Mal i duc Nant Bach Latron L; – V (homeoteleuton).

134 uin. Mal i duc Nant Duuin di Taf. O aper Nant Duuin mal i duc Taf di’r guairet di aper L; – V.

135 Lannteiliau L; Lanteliau V.

136 Finnaun L; Finauon V.

137 y L; – E.

138 Hytyr L; Hitir V.

139 Hytyr L; Thir V (altered from Tir by the main scribe).

140 Dubleis L; Dugleis V.

141 iaun L; iaunt V.

142 iNant Luit L; Nan Liut V.

143 i L; hi V.

144 Meirch L; Meircht V.

145 Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V.

146 Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V.

147 O L; O’r V.

148 O L; O’r V.

149 Corncam L; Corcam V.

150 Isceuiauc L; Ischeuiauc V.

151 Isceuiauc L; Ischeuiauc V.

152 Ueithini L; uentium V.

153 iaun L; aun V.

154 Hen L; En V.

155 Bistill L; Lustill V.

156 iGueith L; iGueit V.

157 O L; O’r V.

158 Gueith L; Gueit V.

159 guaret V; gairet L.

160 Before this section V adds Incipit vita sancti Dubritii archiepiscopi urbis legionum .xviii. kalendas decembris.

161 uocatus L; uocitatus V.

162 expeditionem L; expeditione V.

163 Ebrdil L; Eurdil V.

164 quam L; quod illam V.

165 ossium L; ossuum V.

166 inuenerunt eam V; – L (a later hand inserted eam inuenerunt).

167 tenentem filium in gremio quem pepererat ad saxum, quod ibidem positum est in testimonium mirę natiuitatis pueri L; in columen filiumque quem in medio pire pepererat iuxta saxum, quod ibidem in testimonium natiuitatis pueri positum est, in gremio tenentem V. V adds uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesis.

168 materno L; paterno V (altered from materno by the main scribe).

169 aui L; suam V.

170 palpitabat L; palpabat V.

171 poterant L; potuerant V.

172 et L; et qui V.

173 Inis Ebrdil L; mis erbdil V.

174 ętate et sapientia L; scientia et etate V.

175 totam L; tota V.

176 Teiliaus L; Teliauus V.

177 Vbeluius L; Vbeliuus V.

178 Merchguinus L; Merchiguinus V.

179 Arthbodu L; Artbodv V.

180 Iunabui L; Iunabiu V.

181 Guoruan L; Goruan V.

182 Guordocui L; Curdocui V.

183 Guernabui L; Guernabiu V.

184 Guernabui, Iouan L; – V.

185 continuos L; continuo V.

186 Hennlann L; Hentlan V.

187 retenuit retinuit LV (altered in both from retenuit).

188 solio LV (altered in both to solo).

189 hoc L; id V.

190 Inis Ebrdil L; miserbdil V.

191 silua L; siluis V.

192 moch L; moc V.

193 Mochros L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe).

194 precedente L; precedenti V.

195 somnium L; sompnum V.

196 quem L; – V.

197 uide ut circuas L; uade et circue V (circue altered from circuas by the correcting scribe).

198 oraculum L; oratorium V.

199 Homo Dei L; Homo Dei Dubritius V (Dubritius added by the correcting scribe).

200 isto L; eodem V.

201 nobili L; nobilitate V.

202 patenti L; potenti V (added by the correcting scribe).

203 in patria eius uirtus, creuit L; – V (homeoteleuton).

204 emendanda V; emendauda L.

205 Ilduto L; Iltuto V (altered from Iltudo by the correcting scribe).

206 spatio ordinationis suę L; ordinationis sue spacio V.

207 Ilduti L; Iltuti V.

208 ministeria V; misteria L (corrected by a later hand).

209 uerumetiam L; ueruntamen V.

210 inuidenti L; per inuidiam V.

211 quod cellarius funditus deuastauerat potus L; Samsonem cellerarium funditus consumpsisse potus V.

212 idem L; idem ante V.

213 eadem L; in eadem V.

214 audita V; audito L.

215 sibi L; Samson V.

216 est V; – L.

217 Mira relatione, eleuauit manum L; Mirum relatu, eleuata manu, beatus presul V.

218 et data illa L; – V.

219 precibus L; – V.

220 Guidgentiuai L; Guidguetiuai V.

221 nomine V; xxe L (corrected to nomine by a later hand).

222 dentibus L; dente V.

223 seruato L; seruata V.

224 episcopii L; episcopi V.

225 Britannię L; Brittannice V.

226 sanctitatem L; – V.

227 ibi L; inibi V.

228 confessorum tamquam martirum L; tam confessorum quam martirum V.

229 honestatem L; Ixxxxxxxxxx V (Illa quidem insula inserted by a later hand).

230 senior superstet L; superest V.

231 indigenę L; digne V.

232 superstites L; superstitem V.

233 interpellant L; interpellantem V.

234 omnes sanctos V; omnium sanctorum L.

235 Quod V; Quo L (corrected to Quod by another hand).

236 quoue situ firmiter humatus est L; quoue sit V.

237 Et L; Inde postea translatus est et V.

238 Cantuariensis, episcopi Bancornensis L; – V.

239 translatus est L; aduectus V.

240 commendamus L; commendauimus V.

241 Henrici L; et Henrici V.

242 Bancorensis L; Bangorensis V.

243 octaua decima L; octauo decimo V.

244 kalendis L; kalendas V.

245 bissextilique L; bisextili V.

246 consensu L; concessu V (glossed uel precepto by the correcting hand).

247 Cantuariensis ecclesię metropolitani L; Cantuariensis archiepiscopi et metropolitani V.

248 Bancorensis L; Bangorensis V.

249 Guenedocię L; Guinedotie V.

250 cleri et populi L; populi et cleri V.

251 collaudatione L; collaudatione V (glossed uel assensu by the correcting hand).

252 Et L; – V.

253 kalendis L; kalendas V.

254 aut eo L; et adeo V.

255 amplius L; amplius ante V.

256 Gulatmorcanensem L; Gulatmorganensem V.

257 etiam L; – V.

258 Quarta L; Quarta etiam V.

259 et L; – V.

260 et L; – V.

261 facta L; finita V.

262 scilicet V; – L.

263 ad terram L; solo V.

264 ut L; – V.

265 preparentur L; preparentur pro tanto itinere V.

266 toti L; tocius V.

267 Teiliaui L; Teliaui V.

268 Oudocei L; Odocei V.

269 tactu sacrarum reliquiarum L; in tinctis sacris reliquiis V.

270 modo V; – L.

271 misso L; immisso V.

272 ebullione L; ebullicione V.

273 etiam L; et V.

274 etiam quandiu L; tam etiam diu V.

275 tandiu L; quamdiu V.

276 uisu et tactu V; uisus et tactus L.

277 auditu V; auditus L.

278 uisis, auditis L; uisis et auditis V.

279 tractans L; – V.

280 per spatium L; – V.

281 nimiam L; unam V.

282 fit L; stet V.

283 plagam L; plagam V (altered from partem by the correcting scribe).

284 longitudine L; longitudinem V.

285 latitudine L; latitudinem V.

286 alis L; aliis V.

287 .xii. L; .xv. V.

288 Teiliaui L; Teliaui V.

289 Oudocei L; Odocei V.

290 passionis L; – V (added by a later hand).

291 Et L; – V.

292 et L; – V.

293 his L; – V.

294 perdonatione L; donatione V.

295 auxiliaturis L; auxiliantibus V.

296 V adds valete.